ЛЕКЦ № 8. ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦАА

Олон улсын харилцаа нь улс орон, ард түмнүүдийн хоорондын улс төр, эдийн засаг, соёл, цэрэг дайны, гадаад харилцаа гэх мэт үйл ажиллагааны олон хүрээн дэх харилцаа, холбоог нийтэд нь хэлнэ.

Дэлхийн улс төрийн үйл явц нь олон улсын харилцааны хөгжилд нөлөөлөх чухал хүчин зүйл юм. Өөрөөр хэлбэл олон улсын харилцаа хэмээгч нь дэлхийн улс төрийн үйл явц өрнөх орон зай мөн.

Улс төрийн шинжлэх ухаан буюу улс төр судлалын хүрээнд олон улсын харилцааны асуудлыг судлахад улс төрийн газар зүй, геополитик гэсэн үзэл санааны урсгал чиглэлийг  авч үзэх хэрэгтэй болдог.

Геополитикийн ухаан цаг хугацааны хувьд улс төрийн газар зүйгээс салбарлан хөгжсөн байдаг.

Улс төрийн газар зүй нь төрийг тооны үзүүлэлтүүдээр тодорхойлон, түүний хөгжлийн явцад урд нь гарсан өөрчлөлтүүдийг судалдаг. Харин геополитик нь төрийн оршин тогтнож буй бодот нөхцөл байдлыг үнэлэн цэгнэдэг. Улс төрийн газарзүй нь ерөнхийдөө газар зүйн тал нь давамгайлж, газар зүйн үзэгдлүүдэд ач холбогдол өгч түүнд улс төрийн тайлбар хийдэг. Гэтэл геополитик улс төрийн бодлогод голлон анхаарч улс төрийн үзэгдэлд газар зүйн үүднээс тайлбар хийхийг зорьдог байна (см.: Поздняков. Э. А. Геополитика М., 1995г. С. 37-42).

Геополитикийн ухаан гэж чухам ямар зүйлийг судлах ухаан бэ гэдэгт өнөөдрийг хүртэл эрдэмтэн судлаачид маргалдсаар байна. Нэг хэсэг нь төрийг амьд организм гэж үзэх, түүнд энэ үүднээс хандаж судлах шинжлэх ухааныг геополитик гэж тодорхойлох органик хандлагыг баримталдаг. Гэтэл өөр нэг хэсэг эрдэмтэд аливаа төр улс гадаад улс төрийн бодлогыг боловсруулахад газар зүйн, хүн ам зүйн, экологийн болон бусад хүчин зүйлсийг тухайн үйл явцад хэрхэн нөлөөлж байгааг судлах шинжлэх ухаан мөн гэсэн инструменталь хандлагыг баримталдаг байна.

Юутай ч геополитикийн ухааны үүсэл хөгжлийн үйл явцад үзэл санааны анхдагч хэлбэр болж газар зүйн детерминизмийн үзэл санаа үүссэн байна. Өөрөөр хэлбэл геополитикийн ухааныг сурвалжлан судлахад газар зүйн детерминизм онцгой нөлөөтэй гэсэн санаа юм.

Газар зүйн детерминизм нь нийгмийн амьдралын үзэгдэл, улс төрийн хөгжлийг тухайн улс орон буюу бүс нутгийн газар зүйн төлөв байдал, байгалийн өвөрмөц онцлогтой нь нарийн шүтэлцээнд авч үзэх, судлах үзэл баримтлал юм. Энэ үзэл баримтлал түүхийн нэн эрт үед бий болсон байна. Байгаль, нийгмийн харилцан нөлөөллийн тухай янз бүрийн үзэл санаа энэ сургаал номлол, урсгал чиглэлийн хүрээнд судлагддаг болно.

Газар зүйн детерминизмийн ухааныг үндэслэгч нь Милет газрын Гекати (МЭӨ 546-480 онууд) болно. Тэрээр “Дэлхий дахиныг шинжлэн судлахуй” нэртэй бүтээл гаргасан бөгөөд өнөөгийн байдлаар уг бүтээлийн ердөө 300 орчим тасархай хуудас бидний үе хүртэл хадгалагдан үлджээ. Гекати эрхмийн зэрэгцээ түүхийн ухааны эцэг хэмээгдсэн суут Хэродит (МЭӨ 484-425 онууд), анагаах ухааны эцэг Хиппократ (МЭӨ 460-377 онууд) нар газар зүйн детерминизмийг хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулжээ. Хиппократ “.....хүмүүсийн зан суртахуун, хэлбэрийн нэлээдгүй хэсэг нь тухайн орны байгаль, цаг уурын тусгал байдаг” гэж бичжээ.

Газар зүйн детерминизмийн асуудалд эртний Грегийн суут сэтгэгч Аристотель онцгой ихээр анхаарсан байдаг. Түүний үзснээр улс төрийн бүтэц, улс төрийн байгууллын уг үндэс нь байгаль, цаг уурын орчинд суурилсан байдаг ба энэ ч утгаараа нэг ард түмний хувьд деспоти засаглал нийцтэй байхад бусад ард түмэн, үндэстний хувьд эзэн хааны эсвэл полити төрийн хэлбэр нийцтэй байдаг аж.

Төр улсын анхны геополитик тодорхойлолтыг Страбон (МЭӨ 64-МЭ 24 онууд) “Газар зүй” бүтээлдээ тусгасан байна.

Эртний Грег-Ромын газар зүйн детерминизмийн үзэл санаа Сэргэн мандалт болон Шинэ үеийн сургаал, номлолуудад түүчээлэн тусгагдсан байдаг. Газар зүйн их нээлтүүд нь газар зүйн детерминизмийн хөгжилд хүчирхэг нөлөө үзүүлсэн байна. Өгүүлэн буй үед дэлхийн хэмжээний газар нутгийн зураг анх удаа зохиогдсон байдаг. Мөн 1494 онд Испани, Португали улсуудын хооронд колонийн эзэмшил нутгаа хуваах Тордесилийн гэрээ байгуулагджээ. Энэхүү гэрээнд хоёр туйлийг оролцуулан нийт Атлантын далайн эрэг дагуух 370 лиг буюу 2000 км үргэлжилсэн зурвасыг тогтоосон бөгөөд зурвасын зүүн тал нь Португалийн, харин баруун тал нь Испанийн эзэмшил гэдгийг зааж өгчээ. Энэ гэрээ 300 жилийн дараа 1777 онд цуцлагдсан байна.

Энэ үеийн газар зүйн детерминизмийн нэлээд томоохон төлөөлөгч нь Францын эрдэмтэн Ж. Бодэн (1530-1596 онууд) болно. Төр улсууд, тэдгээрийн өөрчлөлтийг нөхцөлдүүлэгч хүчин зүйлсийн нэг нь байгаль орчин мөн гэж Бодэн үзжээ. Ийнхүү тэрээр эртний Грег-Ромын эрдэмтдийн үзэл санааг сэргээн хөгжүүлсэн Европын анхны эрдэмтэн судлаачдын тоонд зүй ёсоор ордог.

Францын өөр нэг эрдэмтэн Ш. Л. Монтэскье Аристотель, Бодэн нарын төсөөллүүд дээр тулгуурлан антропо-газар зүйн үзэл баримтлалыг хөгжүүлжээ.  Хэнри Бокль (1821-1862 онууд) XIX зууны дунд үеийн газар зүйн детерминизмийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан байна. Тэрээр аливаа ард түмэн үндэстний түүх тухайн ард түмэн, үндэстний газар нутгийн онцлогоор бүтээгдэнэ гэх үзлийн хөгжүүлжээ. Үүнийхээ нотолгоо болгож Бокль “Английн соёл иргэншлийн түүх” нэртэй алдарт бүтээлээ туурвижээ.

Газар зүйн детерминизмийн төлөөлөгчид хожим геополитикийн ухааны суурь үндэс болсон онолын нэгэн чухал санааг гаргасан байдаг. Энэ нь нийгэм улс төрийн хөгжил, улс төрийн бодлогод байгалийн орчин, газар зүйн хүчин зүйл нөлөөлөх тухай, улс орны хүчин чадалд байгалийн баялаг, газар зүйн орчин нөлөөлөх тухай үзэл санаа юм.

Газар зүйн детерминизмийн үзэл санаа чанарын шинэ шатан хувьсан өөрчлөгдөх эхлэлийг тавьсан хүн бол Германы угсаатан зүйч, газар зүйч Фридрих Ратцэл (1844-1904 онууд) юм. Хэдийгээр геополитик гэсэн үгийг хэрэглээгүй боловч түүний энэ ухааны эцэг гэж нэрлэх тохиолдол байдаг. Ф. Ратцэлийн гол бүтээл нь “Улс төрийн газар зүй” (1897 он) хэмээх зохиол юм.

Ратцэл төр улс хэмээгч нь хөрсөнд суурилсан амьд организм юм гэжээ. Түүхийн хөгжил нь хөрс, газар нутгаар тодорхойлогдсон байдаг. Орон зай гэдэг нь ард түмнүүдийн өсөлт, тэлэлт явагдах байгалийн тодорхой хил хязгаар юм. Тийм ч учраас аливаа ард түмний хувь заяанд газар нутгийн хэмжээ онцгой нөлөөтэй байдаг. Төр улс агуу хүчирхэг гүрэн болохын тулд 5 сая км² –аас багагүй газар нутагтай байх ёстой. Улс орны хэвийн хөгжилд оршин суугчдынх нь газар зүй, хүн ам зүй, угсаатан соёлын шинжүүд нийцтэй байх явдал туйлын чухал болно.

Германы онолч Ратцэл төрийн хөгжлийн долоон хуулийг өөрөөр хэлбэл төр улсын орон зайн өсөлтийн хуулийг нээн илрүүлсэн байдаг. Төр улсын хүчин чадал тухайн улсын соёлын хөгжилтэй холбоотой бөгөөд газар нутгийн механик өсөлт бага нөлөөтэй гэсэн санааг гаргасан.

“Ард түмний хүчин чадлын эх үндэс далай тэнгис болох нь” (1901 он) бүтээлдээ Ратцэл хүн төрөлхтөний түүхийн хөгжилд далай тэнгис хэрхэн нөлөөлөхийг авч үзсэн байна.

“Геополитик” хэмээх нэр томъёог шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулсан хүн бол Шведийн эрдэмтэн, Хетеоборгийн болон Упсалийн их сургуулийн профессор Р. Чэллэн (1864-1920 онууд) болно. Үүнээс гадна тэрээр улс төрийн үйл ажиллагаанд идэвхийлэн оролцож, Риксдагийн депутат байхын зэрэгцээ Германфил (Германы соёлыг бишрэн шүтэх үзэл санаа., зохиогчийн тайлбар) үзэл санааг хөгжүүлж байв. “Төр улс амьдралын хэлбэр болох нь” (1916 он) бүтээл гаргаж, түүндээ төрийг амьд организм гэж үзсэн байна. Төр улсын амьдрах, оршин тогтнох мөчлөгийг судлах явцдаа газар зүйн хүчин зүйлсийг хүн ам зүйн потенциал, нийгмийн бүтэц, улс төрийн байгуулал, аж ахуйн хэлбэртэй холбон авч үзжээ. Түүний энэ бүтээлийг геополитикийн сонгодог бүтээл гэж үздэг байна.

Ф. Ратцэл, Р. Чэллэн нарыг Германы геополитик сургуулийг үндэслэгчид гэж үздэг. Энэ чиг сургуулийн цаашдын хөгжил Карл Хаусхофер (1869-1945 онууд)-ийн нэртэй холбогдоно.

Хаусхофер их сургуульд өөрийнх нь хайртай шавь байсан Рудольф Гесс-тэй үзэл санааны хувьд нэлээд ойр нэгэн байв. Чухам Гессээр дамжуулан тэрээр 1922 онд Адольф Хитлэртэй танилцсан байна. Чухам Хаусхоферийн үзэл санааны үр шимээр Германы нацистууд үзэл санааны бүхэл бүтэн “цайз” босгосон гэж өнөөгийн судлаачид үздэг байна. "Шинэ дэг журам", “Герман үндэстний амьдралын орон зай” гэх мэт олон нэр томъёог нацистууд түүнээс авсан байдаг. Хаусхоферийн үзэл санааг олон жилийн туршид хүнийг үзэн ядсан харгис онол гэж үзсээр ирсэн нь дээрх зүйлтэй холбогдоно.

Онолын хувьд Хаусхофер өөр өөр дэлхийн хэмжээний сонирхол бүхий далай тэнгисийн болон хуурай газрын гүрнүүд гэсэн ойлголтыг бий болгожээ. Тэрээр Ф. Ратцэлийн бага улсаа их гүрнүүд нь залгих үзэл санааг хөгжүүлж, улс орны түрэмгийллийн үндсэн хэв шинжүүдийг томъёолсон байна.

Геополитикийн цаашдын хөгжилд Англо-Америкийн дэг сургууль онцгой нөлөө үзүүлсэн байдаг. Энэ дэг сургуулийн томоохон төлөөлөгч нь Английн олон улсын харилцааны онолч Хэлфрод Маккиндэр (1861-1947 онууд) болно. Х. Маккиндэрийн үзэл санааны ноён оргил нь 1904 онд Хатан Хааны газар зүйн нийгэмлэгт уншсан “Түүхийн газар зүйн тэнхлэг” нэртэй бүтээл бөгөөд харамсалтай нь Монгол хэлнээ орчуулагдан гараагүй юм.

Х. Маккиндэр гурван бүсэд хуваагдсан дэлхийн геополитик хуваагдлыг зурагласан байна. Эхнийх нь тэнхлэгийн бүс нутаг, үүнд Орос болон түүнтэй хил залгаа газар нутаг орно. Үүнийг Ж. Фэргив 1915 онд “Хартленд” гэж нэрлэсэн байдаг. Хоёр дах бүсэд Герман, Австри, Турк, Энэтхэг, Хятад улсуудыг өөрөөр хэлбэл өмнө, өрнө, дорно зүгт байрлах ЕвроАзийн эргийн улсуудыг багтаажээ. Энэ бүс нутгаа дотоод буюу хязгаар хавирган сар гэж нэрлэсэн байдаг. Эцэст нь гурав дах бүсэд Англи, Өмнөд Африк, Австрали, Канад, Япон, АНУ зэрэг орнууд өөрөөр хэлбэл далай тэнгисийн хүчирхэг гүрнүүдийг оруулж, гадаад хавирган сар гэж нэрлэжээ.

Х. Маккиндэр Дэлхийн арал гэсэн ойлголтыг бий болгож, түүндээ хартленд буюу тэнхлэгийн бүс нутаг тэрчлэн дотоод хавирган сар буюу Евроази, өмнөд хэсгээс бусад Африкийн эрэг дагуух нутгийг багтаасан байна. Эндээс тэрээр “Хэн дорнод Европыг хянана, тэр Хартлендийг ноёрхоно: Хэн Хартлендийг ноёрхоно, тэр Дэлхийн арлын ноёрхоно: Хэн Дэлхийн арлын ноёрхоно, тэр бүх дэлхийг захирна” гэсэн геополитик томъёолол хийжээ (см.: Маккиндер. Ж. Х. Географическая ось истории \\ Полис. 1995г. №4. С. 169 ).

Х. Маккиндэрийн геополитик үзэл санааг үлэмжхэн шинэчилсэн хүн бол Голланд гаралтай Америкийн эрдэмтэн Николас Спайкмэн (1893-1943 онууд) болно.

Дэлхийн тогтолцооны төвийг тэрээр дотоод хавирган сард шилжүүлж, тэнхлэгийн бүс буюу хартлендийг Rimland гэж нэрлэсэн байна. Түүний үзлээр чухам энд л дэлхийн хувь заяаг өөрчлөх түлхүүр оршдог байна. Дэлхийн тэнхлэгийн бүсийг Спайкмэн дэлхийн 2-р дайны гол тулаанууд болсон газар мөн гэж үзээд дайны дараа Өрнө, Дорнын харилцаа байх болно гэдгийг сануулсан байдаг.

Далай тэнгисийн хүчирхэг гүрнүүдэд үүссэн Англо-Америкийн дэг сургуулийн анхаарлын төвд ямагт далай, тэнгисийн геополитик асуудал оршиж байв. Энэ дэг сургуулийн уг уламжлалыг Америкийн адмирал Алфрэд Мэхэн (1840-1917 онууд), Британы адмирал Филипп Коломб (1831-1899 онууд) тавьсан байна. Ф. Коломб далай тэнгисийг эзэмших онолыг буй болгож хөгжүүлсэн байдаг. Түүний гол бүтээл нь “Далай, тэнгисийн дайнууд: тэдгээрийн үндсэн зарчмууд ба туршлага” (1890 он) болно.

А. Мэхэний хамгийн алдартай бүтээлүүд нь “Түүхэнд далай, тэнгисийн хүчний үзүүлсэн нөлөө (1660-1783 он)”, “Францын хувьсгал, эзэнт гүрэнд далай, тэнгисийн хүчний үзүүлсэн нөлөө (1793-1812 он)” юм. Мэхэн далай, тэнгисийг эзэгнэх, түүний төлөөх дайнд ялалт байгуулах нь дэлхийд ноёрхох үндэс мөн гэж үзсэн. Гэхдээ цэргийн үйл ажиллагаа хангалтгүй бөгөөд дэлхий дахинаа хүч нөлөөгөө ихэсгэх хамгийн үр дүнтэй арга нь худалдаа гэж сургасан байна.

Геополитик үзэл санаа манай хойд хөрш Орос улсад хүчтэй хөгжсөн байдаг. Геополитикийг хөгжүүлэгч хүмүүст С. М. Соловьев, В. О. Ключевский, Ф. И. Тютчев, Л. И. Мечников, В. П. Семенов-Тянь Шанский, П. А. Савицкий нарын судлаачид багтдаг байна.

Дэлхийн 2-р дайны дараах үеийг олон улсын харилцааны онолд “Хүйтэн дайны үе” гэж нэрлэдэг байна. Өгүүлэн буй үед олон улсын харилцааны талбарт төр улсуудын гурван томоохон бүрдэл үүссэн юм.

Эхний хэсэгт Өрнөд Европ, Хойд Америк, Япони, Австрали зэрэг орнууд багтдаг. Эдгээр орнууд нь зах зээлийн эдийн засаг бүхий ардчилсан тогтолцоотой орнууд юм. Далай, тэнгисийн геостратегийн орон зайд байрладаг өндөр хөгжилтэй орнууд бөгөөд Номхон далайн эрэг, Атлантын далайн эрэг, бөмбөрцөгийн хойд хагасыг эзлэн оршдог. Далай, тэнгисийн харилцаа холбоог хянах бөгөөд дэлхийн худалдаа, арилжааны ихэнх хэсгийг явуулдаг.

Хоёр дах хэсэгт ЗХУ, Хятад, Дорнод Европын орнууд, Зүүн-Өмнөд Азийн зарим нэг орнууд, Куба улс багтдаг. Коммунист дэглэм, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай орнууд болно. Энэ бүлгийн гол төв нь эх газрын буюу тивийн орнууд багтдаг. Олон улсын харилцааны нэг болон хоёр дах хэсгүүдийн хооронд их төлөв үзэл суртлын зөрчилдөөн байсан бөгөөд хүйтэн дайны харилцааг тодорхойлж байв.

Гурав дах хэсэгт Ази, Африк, Латин Америкийн хөгжиж буй улсууд багтаж байв. Дэлхийн хөдөлмөрийн хуваарьт төдийлөн жинтэй нөлөө үзүүлдэггүй. Голчлон түүхий эд, ажиллах хүчний зах зээлийн үүргийг гүйцэтгэж байсан.

Энэ үеийн геополитик тогтолцоог АНУ, ЗХУ тэргүүлсэн хоёр туйлт харилцаа гэж үздэг байна. 80-иад оны сүүл-90-иэд оны эхээр хоёр дах ертөнц, түүний хошуучлагч ЗХУ мөхсөнөөр энэ бүлэгт байсан ихэнх орнууд нэг дэх ертөнц рүү шилжин орсон. Гурав дах ертөнцийн орнуудад үлэмжхэн өөрчлөлт гарсан. Эндээс шинээр аж үйлдвэржсэн Солонгос, Тайвань, Сингапур зэрэг орнууд гарч ирсэн. Төв Африк, Азийн зарим нэг орнууд дөрөв дэх ертөнцийг бүрдүүлэх болсон.

Ийнхүү XXI зууны босгон дээр олон улсын харилцааны талбар дах геополитик бүтцэд томоохон хувирал, өөрчлөлт бий болсон. Олон судлаачдын үзснээр энэ зуунд олон туйлт буюу дэлхийн улс төрийн бодлого олон төвөөс хамааралтай ертөнц үүсэх аж. Ийм төвүүдэд АНУ, нэгдсэн Европ, Хятад, Япон зэрэг орнууд багтах аж. Мөн Орос, Энэтхэг гэсэн орнууд орох магадлал өндөр байна.

Европ тивийн хувьд геополитикийн ач холбогдол бүхий орон зай хэвээр байна. Ирээдүйд нэгдсэн Европ хэрхэн хөгжих талаар олон улсын харилцааны түвшинд хэд хэдэн үзэл баримтлал өнөөг хүртэл оршсоор байна.

Европ их Карлын үе шиг эзэнт гүрэн болох ёстой гэх үзэл санаа байна. Өнөөгийн судлаачид Европын холбоо үүний бодит биелэл гэж үздэг.

Хоёр дах үзэл нь Польшоос Португали хүртлэх Европын үзэл санаа юм. Баруун Европ дах хэт барууны үзэлтнүүд тэрчлэн дайныг эсэргүүцэх үзэлтэнгүүд энэ үзэл санааг баримталдаг.

Гурав дах үзэл санаа нь Антлантикаас Урал хүртлэх Европын үзэл сана юм. Францын ерөнхийлөгч Шарль де Голлийн гаргасан сургаал бөгөөд Европын холбоонд ЗХУ-ыг багтаах санаа агуулдаг.

Эцэст нь дүгнэн хэлэхэд олон улсын харилцааны өнөөгийн байдал нь олон туйлт дэлхий нэгэнт бий болсныг нотлон харуулж байна.

Ашиглах ном зохиол:

Монгол хэл дээр:

Ø  “Улс төр судлал” ШУТИС-ийн сурах бичиг.,  УБ:.,  2011 он.

Ø  “Улс төрийн шинжлэх ухаан” УБ:.,  ред: Ц. Ганболд., 2001 он.

Ø  Н. Отгонбаяр, Л. Очирсүрэн “Орчин үеийн үзэл суртлууд” УБ:., 2005 он.

Ø  Отгонбаяр Нямаев “Дэлхийн улс төр, эрх зүйн сэтгэлгээний дээж бичиг-I” УБ:., 2013 он.

Орос хэл дээр:

Ø  Мухаев Р. Т. “Политология” Учебник для вузов, М., 1997г.

Ø  “Общая и прикладная политология”\ Под ред: В. П. Пугачева., М:., 1997г.

Ø  Алмонд. Г “Политическая наука: история дисциплины”\\ Полис 1997г., №6.