БҮХ ЦАГ ҮЕД НИЙЦТЭЙ АРДЧИЛАЛ БАЙХ БОЛОМЖТОЙ ЮУ?

Ардчилал сэтгүүлийн эрхлэгч, Гувер хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Лэрри Даймонд

Ардчиллын мөн чанар

Салливан: Өглөөний мэнд. Намайг Жон Салливан гэдэг. Би Олон Улсын Үйлдвэр, Худалдаа Эрхлэгчдийн Төвийн ажилтан байна. Манай өнөөдрийн ярилцлагын зочин бол «Ардчиллын мөн чанар» номын зохиогч, Стэнфордийн Их Сургуулийн дэргэдэх Гувер хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан ноён Лэрри Даймонд байх болно. Ардчиллын төлөөх дэлхийн хөдөлгөөний тав дахь удаагийн чуулганд Киев хотноо хамтран оролцож байгаагийн хувьд ноён Лэрри Даймонд  «Ардчилал сэтгүүл»-ийн ерөнхий эрхлэгч гэдгийг нэмж дурдах байна.

Ярианы явцад «Ардчиллын мөн чанар» номын үндсэн санаа, судалгаанд голчлон төвлөрөх байх гэдэгт найдна. Ноён Лэрри таны номын эхэнд дурдсан санаа миний анхаарлыг ихэд татаж байгааг хэлэх байна. Юуны түрүүнд, ардчилал бүх дэлхийд тогтох боломж байна уу, бүх улсыг ардчилсан болгох ирээдүй байна уу, ямар дүгнэлтэд хүрэв гэсэн асуултад танаас хариулт авахыг хүсч байна.

Бүх дэлхийд ардчилал тогтох боломжтой юу?

Лэрри Даймонд: Миний дүгнэлт бол тийм, бүх дэлхийд ардчилал тогтох боломжтой. Яагаад тэр вэ? Миний бие номондоо бичсэн байгаа. Гучин жилийн өмнө улс орнуудын дөрөвний нэг нь л ардчилсан (Чөлөөт, ардчилсан сонгууль явуулж чадах л орныг ардчилсан гэж үзсэн) гэж тооцогдож байлаа. Гэтэл өнөөдөр тэдгээрийн тоо далан хувь болтлоо өссөн. Эдгээр орны дотор хүн амын олонх нь исламын шүтлэг бүхий Индонези, Сенегал гэх мэт улс ч байна. Пакистан улс л гэхэд ардчиллыг сэргээн тогтоосон байх жишээтэй. Ардчилсан орнуудын дотор нэн ядуу улс байгааг дурдах хэрэгтэй. Дэлхийн нэн ядуу улсын дөч орчим хувьд засаглалын ардчилсан хэлбэрийг тогтоосон. Урьд өмнө хэзээ ч ийм байдал үүсч байсангүй. Эдгээр орнуудад маш сайхан хэтийн төлөв ажиглагдаж байна.

Исламын шашин, ардчилал хамт байх бололцоотой юу?

Салливан: Исламын шүтлэг ардчилалтай нийцэхгүй гэх үзэл бодлыг та хүлээн зөвшөөрч чадах уу?

Лэрри Даймонд: Үгүй шүү. Ямар ч тохиолдолд хүлээн зөвшөөрч чадахгүй. Ямар учраас тэр вэ? Өнөөдрийн байдлаар хүн амын олонх нь исламын шашин шүтдэг дөчин гурван орон арабын ертөнцөд оршин байна. Тэдгээрийн хорин хоёр нь Арабын улсуудын холбоонд багтдаг бол үлдсэн хорин нэгэн орон ордоггүй. Энэ хорин нэгэн улсад ардчиллын арвин туршлага байна. Тэр байтугай «Эрх чөлөөний ордон» байгууллагын үнэлгээгээр эдгээр орнууд дахь эрх чөлөөний төвшин харьцангуй өндөр байгаа нь тогтоогдсон.

Хүн амын олонх нь исламын шашин шүтэх Сенегал, Индонези, Мали гэх мэт орнуудад ардчилсан засаглал тогтоод 10 гаруй жил болжээ. Исламын шашин шүтэх Пакистан, Бангладеш мэтийн орнуудад ардчиллын туршлага хуримтлагдаж, ардчилсан төрийн тогтолцоонд эргэн орох хандлага ажиглагдаж байна.

Үүний зэрэгцээ арабын ерөнцөд шашин шүтлэгээс илүүтэйгээр санаа зовоосон асуудал мундахгүй их байгааг дурдах хэрэгтэй. Энэ хэсэгт изриайль-палестины зөрчлийн зэрэгцээ нефтийн олборлолттой холбоо бүхий асуудал ч үүсч байна. Дэлхий дахинаа нефт, хийн экспортоос орлого олох хорин гурван улс байх бөгөөд тэдгээрийн алинд нь ч өнөөдрийн байдлаар ардчилал тогтож чадаагүй байна.

Хятадын загвар: Ардчиллын эсрэг сонголт мөн үү?

Салливан: Ардчилах үйл явц огт үүсвэрлээгүй юм уу бий болоогүй гэж олон хүмүүсийн үзэх өөр бүс нутагт анхаарлаа хандуулья. Энэ бол Зүүн-Өмнөд Ази, тэр дундаа Хятадын тухай яриа юм л даа. Зарим нэг оронд ардчиллын эсрэг загвар нь авторитари капитализм мөн гэх яриа байх юм. Энэ талаарх таны бодол санааг сонирхвол?

Лэрри Даймонд: Таны зөв л дөө, эдийн засгийн хурдацтай хөгжлөөрөө дэлхий дахиныг гайхшаруулж буй манай гарагийн хамгийн том улсад энэ загвар оршин байна. Өнөөдрийн өнцгөөс харахад үнэхээр ардчиллын эсрэг загвар гэж тооцож болохуйц байна. Гэхдээ уг загвар хэр урт хугацаанд оршин тогтнох вэ гэдэг туйлын хэцүү асуулт юм. Миний бие номондоо бичсэн байгаа. Гучин жилийн дараа Энэтхэг улс өнөөдрийнх шиг үндсэн хуулиндаа тунхагласан ардчилсан тогтолцоог ямар нэгэн хэмжээгээр хадгалж үлдэх нь ойлгомжтой. Магадгүй, сайжруулах, төгөлдөржүүлэх зорилготой ямар нэгэн алхам хийж болно. Гэхдээ л Энэтхэг улс хууль ёсонд суурилсан холбооны ардчилсан улс хэвээр үлдэх нь эргэлзээгүй.

Тэгвэл Хятадын хувьд ямар байх болоо? Төрийн байгууллагууд нь улсаа удирдах, үзэл бодлоо чөлөөтэй, шударгаар илэрхийлэх боломж иргэддээ олгодоггүй өнөөгийн тогтолцооноос арай л өөр улс төрийн систем байх болов уу. Өөрөөр хэлбэл, боловсролын төвшин дээшилж, өөрийгөө зохион байгуулах бололцоо нээгдэхийн хэрээр Хятадын ард түмэн засаг төрийн өнөөгийн таагүй байдалд сэтгэл ханамж дундуур байх болно. Ингэхлээр, өөрчлөлт үүсэх нь гарцаагүй. Хятадын хувьд хоёр зам байна. Нэгт, Хятад улс эрх чөлөө, үндсэн хуульт ёс, нийгэм дэх хууль ёсны эрх мэдлийг бататгах чиглэлээр хувьсан өөрчлөгдөж болно. Хоёрт, коммунист дэглэмийг унагахад хүргэсэн нийгмийн тэсрэлт бий болох нь зайлшгүй.

Хятадад үүсч буй өөрчлөлтүүд

Салливан: Манай төвийн шууд оролцоотойгоор Хятадад бие даасан үйлдвэр эрхлэгчид болон иргэний нийгмийн бусад байгууллага үүсэхэд хүргэж буй өөрчлөлтийг та хэрхэн үзэж байна вэ?

Магадгүй, таны хэлээд байгаа өөрчлөлтийг эдгээр байгууллага хэрэгжүүлэх бололцоотой юм биш биз?

Лэрри Даймонд: Эдгээр байгууллагыг өөрчлөлтийн ирмэгт тулж ирсэн гэж үзэж болох юм. Зэн Зэминь даргын залгамжлагчид болох капиталист ангийн төлөөлөгчид эв хамт намд элсэн орж, дэглэмдээ захирагдан, дуулгавартай зарц байхыг эрхэмлэх болсон. Гэхдээ миний хувьд Хятадад ажиллаж байх хугацаандаа огт өөр дүр зургийг харсан. Хятадад маш олон үйлдвэр худалдаа эрхлэгчид байдгийг бид мэднэ. Гэхдээ тэдний хуруу дарам цөөхөн хэд нь томоохон үйлдвэр эрхлэгчид байна. Ихэнхдээ улс орны нийгэм-эдийн засгийн амьдралыг нээлттэй, чөлөөтэй болгохын зэрэгцээ төрийн хүчирхийлэл, дарамтаас ангид байхыг эрмэлзсэн жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчид байдаг. Хэрэв эдгээр хүмүүс нөөц, боломжоо ашиглаж чадвал тэдэнд асар их бололцоо байна.

Үүний зэрэгцээ олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, их сургууль, тэр байтугай Бээжин хотын намын сургууль гэх мэт намын дээд сургууль зэрэг оюун санааны амьдрал дахь олон ургальч санаа бодол иргэний нийгмийн бүрдүүлбэр бий болгоход хүргэж байна. Хүний эрхийн болон шашны байгууллагын эс тооцлоо гэхэд хүрээлэн буй орчноо хамгаалахад чиглэсэн маш олон байгууллага, хөдөлгөөн байна. Энэ бүгд нийлээд хэзээ нэгэн цагт, бидний төсөөлж ч чадахгүй нөхцөл бүрдсэн үед ардчилсан өөрчлөлтийг үүсгэгч чухал хүчин зүйл байж Хятад улсыг ардчилсан орон болгоно гэдэгт би хувьдаа итгэдэг.

Ардчилал өнөө үед уналтад орсон уу?

Салливан: Лэрри бидний яриа өндөрлөх тийшээ хандаж байгаа ч отголсон бас нэг асуулт байх юм. Та бол ардчиллын гурав дахь давалгаа дуусч байгаа гэж үздэг эрдэмтдийн нэг. Өнөөдөр арчиллын урхалтын давалгаа үүссэн гэж үзэх үндэслэл байна уу? Хэрэв байгаа бол “Ардчиллын мөн чанар” номд тодорхойлсон ардчилсан ертөнц яах болоо?

Лэрри Даймонд: Энэ зүйл ганц цагийн дотор бий болохгүй л дээ. Би оюутнууддаа хэлдэг. Ийм өдөр удахгүй ирнэ гэж. Гэхдээ энэ өдөр бүх улс ардчилсан болсон тэр цагт ирнэ. Өнөөдөр ийм хандлага ажиглагдаж байна. Ардчилсан орнуудын тоо өсч байгаа төдийгүй ардчиллыг сэргээн тогтоосон хөгжиж буй орнуудад уг үнэт зүйл бэхжих хандлагатай байгаа нь ийм дүгнэлт хийхэд хүргэж байна. Тухайлбал, Бразил, Мексик, Чили, Аргентин мэтийн Латин Америкийн орнуудыг өнөөдрийг төвшинд хүрнэ гэж хэн бодож чадахаар байсан юм бэ! Латин Америк бүхэлдээ цэргийн дарангуйлагчдын атганд орчихсон дүр зураг л харагдаж байсан биз дээ. Солонгосыг дурдая. Энэ улс бүхий л цаг үедээ байгаагүй хамгийн тогтвортой ардчиллын үедээ байна. Ардчилал маш сайн хөгжсөн гэх нөлөө бүхий исламын шүтлэгт орон Индонезийг бас дурдмаар байна.

Тогтвортой эдийн засгийн өсөлт, эдийн засгийн бүтэц, төрийн байгууллагын шинэтгэл, үзэл бодлын өөрчлөлт, даяарчлал зэрэг үйл явц үргэлжилсэн сүүлийн хэдэн арван жилд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр дамжин ардчилсан үзэл санаа, үнэт зүйл бүх дэлхийд түгэх болсон.

Бас нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд олон улсын хэм хэмжээ, харти, гэрээнүүдэд энэ хандлага хүчтэй ажиглагдах болсон. Саяхан батлагдсан «Ардчиллын хамтын ажиллагаа» баримтыг энд дурдмаар байна. Гэхдээ илүү анхааралтай ажиглавал Америкийн улсуудын байгууллага, Африкийн холбооноос гаргасан баримтад ардчиллын хэм хэмжээг түлхүү тусгаж байгааг харж болно. Орос дахь ерөнхийлөгч Путины засгийн газар мэтийн хамгийн хатуу авторитари засгийн газрууд хүртэл Өрнөдийн оролдлогыг сайшаан дэмжиж, өөрийн дарангуйллыг ардчилал нэрэн дор халхалж байх жишээтэй. Энд бүгдээс үзэхэд ардчилал дэлхий дахины жинэхэнэ ардач шинжэй, цорын ганц нийцтэй засаглал болох нь илэрхий байна.

Энэ бол бидний итгэл найдварын шинж юм. Хэрвээ бид эрүүл саруул сэтгэлгээгээ алдахгүй бол, хэрвээ манай олон улсын хамтын нийгэмлэг урьдын адил энх тайвныг эрхэмлэж, дэлхийн улс орнуудад ардчиллын тогтоохын төлөө тууштай байж, удирдлагын ардчилсан хэм хэмжээг үйл ажиллагааны янз бүрийн хүрээнд дэлгэрүүлэхийг эрмэлзсээр байх юм бол, хэрвээ бид бүхэн хамтдаа хөгжлийн ардчилсан замыг сонгож буй орнуудыг дэмжиж, шинэтгэлийн явцад нь эрч хүч нэмж чадвал, хэрвээ бид дээрх бүгдийг тууштай хийж чадвал ирээдүйг маш сайхнаар харах үндэслэл надад хангалттай байна.

Салливан: Баярлалаа, Лэрри.

Лэрри Даймонд: Танд баярлалаа, Жон (Салливан, 2008).

Эх сурвалж

Салливан, Д. (2008, April 6). Демократия для всех: Возможно ли это? Ларри Даймонд. Старший научный сотрудник Гуверовского института, учредитель и соредактор «Журнала демократии». Retrieved January 23, 2018, from http://www.developmentinstitute.org/wp-content/uploads/2015/05/diamond_democracy_script_ru.pdf

МОНГОЛ ХЭЛНЭЭ УТГАЧИЛСАН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЦАХИМ ШУУДАНГИЙН ХАЯГ: otgonbayar.n@etugen.edu.mn