ЛЕКЦ № 7. СОНГУУЛЬ, СОНГУУЛИЙН СИСТЕМ

Ардчиллыг сонгуулийн үйл явцаас салган үзэж болохгүй юм. Учир нь 20 мянган иргэдээс бүрдэж асан Афины шууд ардчиллыг бодвол өнөөгийн ардчилал зарчмын томоохон ялгаатай, нарийн, төвөгтэй үйл явц болно. Өөрөөр хэлбэл ард түмэн сонгуулиар дамжуулан засаг төрийн эрх барих төлөөний хүмүүсээ сонгож нийгмийг удирдан чиглүүлэх үйл явцад оролцдог гэсэн үг юм. Тийм ч учраас өнөө цагийн ардчиллыг төлөөллийн гэж нэрлэдэг байна.

Сонгууль нь ардчиллын чухал шинж төдийгүй түүний зайлшгүй нөхцөл юм. “Ардчиллыг чөлөөт, шударга сонгуулийн үндсэн дээр засаг төрийн эрх барих хүмүүсээ томилдог дэглэм гэж тодорхойлж болно” гэж Францын улс төр судлаач П. Лалюмьер, А. Демишель нар бичжээ. 1942 оны 12-р сарын 10 нд НҮБ-ийн Ерөнхий Чуулганаас батлан гаргасан хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд “хүн бүр шууд эсвэл чөлөөтэй сонгосон төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан өөрийн улсыг удирдах үйл явцад оролцох эрхтэй. Ард түмний хүсэл зориг аливаа засаглалын үндэс мөн.” (21-р зүйл ) гэж заасан.

Сонгуулийн тогтолцоог төгөлдөржүүлэх асуудал нь шинэ тулгар хөгжиж буй ардчилсан улс орнуудын улс төрийн хөгжлийн чухал зорилтуудын нэг болно.

Сонгуулийн тогтолцоо нь улс орны тэргүүнээ сонгох буюу төлөөлөн удирдах байгууллагаа бүрдүүлэх зорилгоор хууль, эрх зүйн хүрээнд сонгуулийг эрхлэн явуулах, зохион байгуулах хэм хэмжээний нийлбэр цогцийг хэлнэ.

Сонгуулийн тогтолцоо нь улс төрийн системийн нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд аливаа системийн нэгэн адил тодорхой зүйлсээс бүрэлддэг байна. Үүнд:

·         Сонгуулийн эрх:

·         Сонгуулийн үйл явц орно.

Сонгуулийн эрх нь сонгуулийг зохион байгуулах, эрхлэн явуулах үйл явцад иргэд оролцох тэрчлэн сонгогчид болон сонгуулийн байгууллага буюу эрх бүхий албан тушаалтны хоорондын харилцааг зохицуулах, сонгогчид сонгогдсон төлөөллийн хүндээ итгэл үзүүлэх, эсэх асуудлыг хамарсан эрх зүйн хэм хэмжээний цогц юм.

Сонгуулийн эрх гэсэн ойлголтыг явцуу утгаар тодорхойлох тал байдаг. Энэ үүднээс авч үзвэл сонгуулийн эрх нь сонгуульд оролцох иргэний эрх, сонгогдох, сонгох эрхийг хэлдэг байна.

Өргөн утгаар нь сонгуулийн эрхийг авч үзвэл сонгуулийг тодорхой түвшинд ангилах, тэдгээрийн төрлийг гаргах боломж олгодог.

Ерөнхийлөгчийн, хууль тогтоох байгууллагын, орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын, мужийн, хотын, шүүхийн болон бусад албан тушаалтныг сонгох сонгуулийг энд нэрлэж болох юм. Үүнээс гадна сонгууль ээлжит, ээлжит бус, нөхөн сонгуулийн хэлбэртэй байж болдог. Мөн сонгуулийг

·         Бүх нийтийн болон хэсэгчилсэн:

·         Тэгш болон тэгш бус:

·         Шууд болон шууд бус:

·         Нууц болон нээлттэй санал хураах сонгууль гэх зэргээр ангилдаг.

Дэлхийн ихэнх улс орнуудын хувьд үндсэн хуулиндаа эсвэл сонгуулийн тухай хуулиндаа бүх нийтийн, тэгш, нууц санал хураалтын зарчим дээр сонгууль эрхлэн явуулах, зохион байгуулахыг зааж өгсөн байдаг. Улс орон бүр уг үйл явцад иргэн хүн хамрагдах хэмжүүр, шалгуурыг янз бүрээр зааж өгсөн байна. Тухайлбал Канадад Сенатад үл хөдлөх хөрөнгө бүхий хүнийг оруулдаг, Англи улсад сонгогдох эрх олж авахын тулд асар их хэмжээний дэнчингийн мөнгө өгөхийг шаарддаг. Хоёр танхимт парламент бүхий орнуудад дээд танхмийн депутатад насны хязгаар тогтоосон байдаг. АНУ, Японид 30 нас, Францад 35, Бельги, Испанид 40 нас гэж үздэг. Эндээс үзэхэд ардчиллах үйл явцад хамрагдсан орон бүр сонгуулийн хязгаарлалтгүй болох ёстой гэж үзэж болохгүй бөгөөд аажим замаар сонгуулийн эрхийг өрөгжүүлж, хязгаарлалтыг үгүй хийж байна гэсэн дүгнэлтийг гаргаж болох юм.

Хэрэв 1830 онд Англид сонгууль өгөх эрхтэй хүн нийт хүн амын 4%, Франц 2%-ийг эзлэж байсан бол 1848 он гэхэд Франц хүн төрөлхтөний түүхэнд анх удаа бүх нийтийн сонгуулийн эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн байна. Европын бусад орнууд 1914 оноос эхлэн бүх нийтийн сонгуулийн эрхийн зарчмийг нийгмийн практикт нэвтрүүлжээ. Эмэгтэйчүүд 1893 онд Шинэ Зеландид сонгуулийн эрхтэй болсон бол Европт Финлянд улс 1906 онд эмэгтэйчүүдэд сонгуулийн эрх олгосон байна.

Дэлхийн 1-р дайны дараагаас суфражист (эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах хөдөлгөөн., зохиогчийн тайлбар) хөдөлгөөн  эрчимжихийн хэрээр эмэгтэйчүүдэд хамаарал бүхий сонгуулийн хязгаарлалт үгүй болж эхэлсэн байдаг. Гэхдээ Швейцар улс 1971 он хүртэл, Лихтенштейн улс 1986 он хүртэл эмэгтэйчүүдэд тавьсан сонгуулийн хязгаарлалтаа арилгаагүй юм. 70-аад он гэхэд өндөр хөгжилтэй ихэнхи орнууд сонгуульд оролцох насны доод хязгаарыг 18 нас хүртэл доошлуулсан байдаг. гэтэл өнөөгийн ардчилал өндөр хөгжсөн дэлхий дахинаа Эстони, Латви улсууд хүн амынхаа 40%-ийг бүрдүүлэгч Орос хэлт цөөнхидөө сонгуулийн эрхийн хязгаарлалт тавьсаар байна.

Дэлхийн улс орнуудад хүн амын, итгэл үнэмшилийн цөөнх дээрээ сонгуулийн хязгаарлалт тавих үзэгдэл өргөн дэлгэрч байгааг хэлэх хэрэгтэй. Тухайлбал Фижи улсын төлөөлөгчдийн танхимд 22 фижи, 22 энэтхэг, 8 үндэсний цөөнхийн төлөөлөгчийг оруулахаар зааж өгсөн байна. Нийт хүн ам дах харьцааг илэрхийлбэл хүн амын 45% фижи, 50% энэтхэг, 5% үндэсний цөөнхийг эзлэж байна. Зимбабве улсын парламентын доод танхимд 20 суудлыг цагаан арьстнуудад, 80 суудлын африкчуудад өгдөг. Гэтэл нийт хүн амын дунд цагаан арьстнууд африк иргэдээсээ 80 дахин бага байдаг. АНУ, Англи зэрэг орнуудад 60, 70-аад оны үед сонгуулийн тойрогуудад суудал шударгаар хуваарилах асуудлыг шийдвэрлэсэн байна.

Улс орны сонгуулийн идэвхитэй байдлыг илэрхийлэх нэгэн өвөрмөц хэлбэр нь референдум буюу бүх ард түмний санал хураалт (латин хэлний referendum-мэдээллэж байх ёстой зүйл гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд 1439 онд түүхэндээ анх удаа Швейцар улсад бүх ард түмний санал хураалтыг зохион явуулсан байна., зохиогчийн тайлбар) юм.

Референдум буюу бүх ард түмний санал хураалт нь тодорхой нэг нэр дэвшигчийн талаар бус, улс орны нийт хүн амын санал хураах зайлшгүй шаардлага бүхий улсын асуудлаар бүх нийтийн санал хураалт явуулахыг хэлнэ.

Хэрэв үндсэн хуулийг батлах эсвэл нэмэлт өөрчлөлт оруулах зорилгоор санал хураалт явуулж байвал түүнийг үндсэн хуулийн санал хуралт гэж нэрлэдэг. Харин хууль тогтоох байгууллагын ямар нэг шийдвэрийн талаар бол түүнийг хууль тогтоох байгууллагын санал хураалт гэж нэрлэдэг байна. Заримдаа энэ үйл явцыг плебисцит (латин хэлний plebs. Энгийн ард түмэн, scitum шийдвэр, тогтоол гэсэн үгнээс гаралтай., зохиогчийн тайлбар) гэх явдал байдаг.

“Сонгуулийн үр дүн ард түмний хүсэл зоригоос төдийгүй дүрэм журмаас хамаардаг” гэж Америкийн улс төр судлаач Р. Таагепер, М. С. Шугарт нар бичжээ.

Сонгуулийн үйл явц нь сонгуулийг зохион байгуулах, эрхлэн явуулах, сонгуулийн хуулийг мөрдүүлэхэд чиглэсэн төрийн үйл ажиллагааг хэлдэг байна. Иргэд аливаа улс төрийн шинжтэй үйл ажиллагаа, тэр дундаа сонгуулийн үйл явцаас өөрийгөө хөндийрүүлэх, оролцохгүй байх явдал сүүлийн жилүүдэд өсч байна. Үүнийг улс төрийн шинжлэх ухаанд абсентиезм (латин хэлний absentia үгүй гэсэн үгнээс гаралтай., зохиогчийн тайлбар) гэж нэрлэдэг. “Тахал, холер хоёрыг сонгох шаардлагаггүй” гэх Францын улс төр судлаач Ж. Гэд-ийн зарчмаар явагддаг.

Сонгуулийн тогтолцооны хоёр үндсэн хэв маяг байдаг гэж өнөөгийн улс төр судлаачид үздэг. Үүнд:

·         Хувь тэнцүүлсэн:

·         Үнэмлэхүй олонхийн сонгуулийн тогтолцоо орно.

Хувь тэнцүүлсэн сонгуулийн тогтолцооны онцлог нь сонгогчдын саналыг улс төрийн үйл явцад оролцогч нам, бүлэг бүрт хувь тэнцүүлсэн байдлаар хуваарилж өгдөгт оршино. Өөрөөр хэлбэл ард түмний төлөөллийг хууль тогтоох байгууллагад дээд зэргээр бүрдүүлж өгдөгт энэ системийн давуу тал оршино.

Сонгогчдын саналыг хэт жижиглэн хуваах, үүнээс үүдсэн улс төрийн тогтворгүй байдал, шийдвэр гаргахдаа удаан чадвар муутай засгийн газар зэрэг нь энэ тогтолцооны эмгэгтэй бөгөөд сул талууд юм.

Харин хүчтэй засгийн газар, улс төрийн намын хүчирхэг бүтэц, улс төрийг тогвортой байдал бол үнэмлэхүй олонхиор ялалт байгуулах тогтолцооны давуу тал юм.

Хувь тэнцүүлсэн буюу пропорционал тогтолцоо, үнэмлэхүй олонхи ялах буюу мажоритари тогтолцоонуудыг энгийн үгээр тодорхойлбол сонгогчдын үнэмлэхүй олонхийн санал авсан нэр дэвшигч буюу улс төрийн нам дангаараа засаг төрийн эрх барих тогтолцоог мажоритари буюу үнэмлэхүй олонх ялах тогтолцоо гэж нэрлэнэ.

Харин сонгогчдын саналыг нам тус бүрт хуваарилж, улс төрийн ялалт байгуулсан буюу харьцангуй олонхийн саналаар гарч ирсэн улс төрийн намууд засаг төрийн эрхээ хамтран барих тогтолцоог пропорционал буюу хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо гэж нэрлэдэг байна.

Ямар ч сонгуулийн тогтолцоо байсан сонгуулийн дараах нийтлэг зарчмыг сонгууль зохион байгуулах, эрхлэн явуулахдаа баримтлах хэрэгтэй гэж өнөөгийн улс төр судлаачид үздэг. Үүнд:

·         Тэгш эрхийн зарчим:

·         Шууд байх зарчим:

·         Нууц санал хураах зарчим гэсэн гурван зарчим багтдаг.

Ашиглах ном зохиол:

Монгол хэл дээр:

Ø  “Улс төр судлал” ШУТИС-ийн сурах бичиг.,  УБ:.,  2011 он.

Ø  “Улс төрийн шинжлэх ухаан” УБ:.,  ред: Ц. Ганболд., 2001 он.

Ø  Н. Отгонбаяр, Л. Очирсүрэн “Орчин үеийн үзэл суртлууд” УБ:., 2005 он.

Ø  Отгонбаяр Нямаев “Дэлхийн улс төр, эрх зүйн сэтгэлгээний дээж бичиг-I” УБ:., 2013 он.

Орос хэл дээр:

Ø  Мухаев Р. Т. “Политология” Учебник для вузов, М., 1997г.

Ø  “Общая и прикладная политология”\ Под ред: В. П. Пугачева., М:., 1997г.

Ø  Алмонд. Г “Политическая наука: история дисциплины”\\ Полис 1997г., №6.