ЛЕКЦ № 6. УЛС ТӨРИЙН ДЭГЛЭМ, ТҮҮНИЙ ТӨРЛҮҮД

Улс төрийн системийн шинж чанар, нийгмийн улс төрийн харилцааны хөгжлийн чиглэл, түвшинг тодорхойлоход улс төрийн дэглэм хэмээх ойлголт чухал ач холбогдолтой. Учир нь улс төрийн дэглэм нь орчин үед засаглалын хэлбэр, түүний шинж чанарыг тодорхойлоход чиглэсэн хамгийн өргөн дэлгэрсэн ойлголт юм. Улс төрийн дэглэм гэх ойлголт XX зууны эхээр улс төрийн шинжлэх ухаанд нэвтэрсэн байна.

Өнөөгийн улс төрийн шинжлэх ухаанд улс төрийн дэглэмийг нийгэм дэх улс төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэх арга, хэрэгсэлийн нийлбэр цогц гэж үздэг байна.

Францын улс төр судлаач М. Дюверже улс төрийн дэглэмийг “намуудын тогтолцоо, сонгуулийн арга хэлбэр, шийдвэр гаргаж буй төлөв байдал, шахалтын бүлгүүдийн бүтцийн тодорхой зохицол” гэж тодорхойлсон бол улс төр судлаач Ж. Л. Кермонн дээрхи тодорхойлолтод тайлбар хийхийн зэрэгцээ дараах элементүүдийг багтаасан байна. Үүнд:

·         Легитим зарчим:

·         Улс төрийн институцийн бүтэц:

·         Намын тогтолцоо орно.

Легитим гэх үгийг анх улс төрийн шинжлэх ухаанд Германы эрдэмтэн М.Вебер оруулсан байх бөгөөд хууль ёсны, хуульчлагдсан гэсэн утга санааг илэрхийлсэн латин гаралтай үг юм.

Аливаа улс төрийн дэглэм үйл ажиллагаагаа нийгэмд хүлээн зөвшөөрүүлэх, дэмжүүлэх шаардлага хэрэгцээтэй байдаг бөгөөд энэ үүднээс олон түмний дэмжлэгийг эрэлхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн дэглэмийн легитим шинж нь нийгэм дэх улс төрийн тогтвортой байдлын үндсэн урьдач нөхцөл болохын зэрэгцээ хүн амын сэтгэл зүйн төлөв байдал дээр суурилдаг.

Ардчилсан улс төрийн дэглэмд легитим шинж байнга хувьсан өөрчлөгдөж байх бөгөөд түүнийг олж авахын тулд засаглалын зүгээс ихээхэн хүчин чармайлт гаргадаг. Гэтэл авторитари болон тоталитари улс төрийн дэглэмд ингэх шаардлага бага, легитим шинжээ үзэл суртал юм уу албадлагын механизм дээр суурилж хангахыг чухалчилдаг.

Улс төрийн дэглэмийн хувьд улс төрийн институтийн бүтцийн асуудал ихээхэн чухал байдаг. Улс төрийн нам, сонирхлын бүлэг, төрийн бус байгууллагуудын зэрэгцээ улс төрийн дэглэмийн хамгийн чухал элемент нь төр юм. Төрийн үйл ажиллагаа хэрхэн үр ашигтай байх, ямар зарчмаар зохион байгуулагдсан зэрэг нь улс төрийн дэглэмийн хувьд чухал юм.

Улс төрийн дэглэмийн талаарх хамгийн анхны бүрэн дүүрэн ангилалыг эртний Грегийн гүн ухаантан Аристотель хийсэн байдаг. Тэрээр төрийн дээд эрх мэдлийг хичнээн субъект агуулж байгаагаас нь хамааруулан улс төрийн дэглэмийг зохистой болон зохист бус улс төрийн дэглэм гэсэн хоёр төрөлд ангилсан. Үүний зэрэгцээ эдгээр хоёр хэв шинж нь дотроо гурав, гурван хэлбэртэй аж. Зохистой улс төрийн дэглэмд полити, язгууртны, эзэн хаант засаглалыг багтаасан бол зохист бус дэглэмд ардчилсан, олиграхи, тирани засаглалыг оруулжээ.

Түүний үзснээр улс төрийн дэглэмийн хамгийн гол шалгуур нь төрийн эрх мэдлийг хуулийн хүрээнд захиран засаглах явдал юм. Нөгөө талаас олон түмний зүгээс легитим шинжээ баталгаажуулж байх нь улс төрийн дэглэмийн гол шинж аж.

Аристотель тухайн үеийнхээ 158 хот улсын төрийн байгууллыг харьцуулан шинжлээд дээрхи улс төрийн дэглэмийн загвар, ангилалаа гаргасан байдаг.

Улс төрийн шинжлэх ухаанд улс төрийн дэглэмийг ангилах олон тооны ангилалууд байдаг. Гэхдээ тэдгээр нэг зүйл нийтлэг байдаг нь улс төр судлаачид ангилал хийхдээ тухайн дэглэм иргэдийнхээ эрх, эрх чөлөөнд хэрхэн ханддаг, нийгэмд хичнээн намын ноёрхолоо тогтоосон, засаглал хуваарилах зарчим бүрэн утгаараа хэрэгжсэн эсэх гэсэн шалгуурыг гол болгодог.

Эдгээр шалгуурыг үндэс болгож улс төрийн дэглэмийг ардчилсан болон ардчилсан бус улс төрийн дэглэм гэж хуваан үздэг.

Улс төрийн дэглэмийн асуудлыг судлахад М. Вебер, Х. Арендт, Р. Арон, К. Поппер, С. Липсет, С. Роккан, А. Пшеворски, Зб. Бжизенсзи, Ф. Фукуяама, С. Хантингтон, Л. Даймонд, Г. О’Доннелл, Х. Линц нарын улс төр судлаачид томоохон хувь нэмэр оруулжээ.

Ардчилсан бус улс төрийн дэглэмийн нэг төрөл нь диктатур юм. Энэ үг нь латин хэлний хязгааргүй засаглал гэх утгыг илэрхийлэх бөгөөд эртний Ромд онцгой аюул, заналхийлэл тулгарсан үед ихээхэн эрх мэдэл бүхий албан тушаалд томилогдсон хүнийг диктатор гэж нэрлэдэг байв. Энэ албыг хаших хугацаа нь 6 сараас хэтэрдэггүй байжээ. Хамгийн анхны диктатор бол Т. Ларций, М. Рутий нар байв.

Нийгэм дэх нэг хүний эсвэл нийгмийн нэг бүлгийн хязгааргүй засаглалыг диктатур гэж нэрлэдэг. Диктатурын хамгийн эртний хэлбэрүүдэд тирани, олиграхи, деспоти засаглалыг хамруулан ойлгодог байна.

Цэргийн хүчинд дулдуйдсан алдарт жанжнуудын нийгэм дэх засаглалыг тирани гэсэн ойлголтоор илэрхийлдэг. Энэ утгаар авч үзвэл Г. Цезарь, Салот Сар, Саддам Хуссен, Сухарто нарын засаглал нь тирани юм.

Нийгэм дэх хэсэг бүлэг хөрөнгөтэй хүмүүсийн засаглалыг олиграхи гэсэн ойлголтоор илэрхийлэх бөгөөд үг зүйн хувьд баячуудын засаглал гэсэн утгатай. Харин деспоти нь эртний хэв хууль дээр суурилсан нийгэм дэх нэг хүний хязгааргүй засаглал болно. Өнөөгийн ихэнх улс төр судлаачид диктатурын төрөлд авторитари болон тоталитари дэглэмийг хамруулан ойлгох болсон.

Улс төрийн дэглэмийн хамгийн эртний хэлбэрийн нэг нь ардчилсан улс төрийн дэглэм юм. Ардчилал гэсэн үг нь Demos-ард түмэн, cratos-засаглал гэх хоёр үгний бүтээвэр бөгөөд анх эртний Грегийн Афин хот улсад бий болсон байдаг. Афины алдарт удирдагч Периклийн үед оргилдоо хүрчээ. Төрийн эрх мэдлийг ард түмэн эсвэл ард түмний нэг хэсэг төлөөлөн удирдах засаглалын хэлбэрийг ардчилал гэнэ. Платон хот улсын засаглалыг хэрэгжүүлэхэд хүн амын тоо онцгой нөлөөтэй бөгөөд улс орны хүн амын тоо 10 мянган хүнээс хэтэрч болохгүй гэж үзсэн нь үүнтэй холбоотой болов уу.

Орчин үеийн ардчилсан дэглэм эрт үеийн ардчилсан дэглэмээс чанарын томоохон ялгаатай гэдгийг тэмдэглэн хэлэх хэрэгтэй.

Орчин үеийн ардчилсан дэглэмд дараах шинжүүд байх ёстой гэж улс төр судлаачид үзсэн байна. Үүнд:

·         Сонгуулийн үндсэн дээр суурилж байгуулагдах засаглалын төлөөллийн байгууллагатай байх:

·         Иргэдийн улс төрийн эрх, эрх чөлөөг хууль эрхийн хүрээнд хүлээн зөвшөөрдөг байх:

·         Төрийн эрх мэдлийг засаглал хуваарилах зарчимд нийцүүлэх, хууль тогтоох эрхийг гагц парламентад хадгалах:

·         Улс төрийн олон ургальч үзэл санааг хүлээн зөвшөөрдөг байх:

·         Засаглалын ил тод байдал зэргийг багтаасан байна.

Улс төрийн дэглэмийн маш олон ангилал байдгаас Р. Даль, Ж. Блондель нарын ангилал ихээхэн сонирхол татдаг.

Америкийн алдарт улс төр судлаач Р. Даль

·         Иргэдийн улс төрийн оролцоо:

·         Улс төрийн намуудын өрсөлдөөн гэсэн хоёр хэмжүүр дээр тулгуурлан улс төрийн дэглэмийг ангилсан байна.

Дээрх хэмжүүр дээр үндэслэн улс төрийн дэглэмийг өрсөлдөөнт олиграхи, хаалттай хегемони, хамруулагч хегемони, полиархи гэсэн дөрвөн төрөлд ангилжээ. Эдгээрээс хамгийн төгс хэлбэр нь полиархи болно.

Францын улс төр судлаач Ж. Блондель

·         Улс төрийн өрсөлдөөн:

·         Элитийн бүтэц:

·         Хүн амын улс төрийн оролцоо гэсэн хэмжүүр дээр тулгуурлан улс төрийн дэглэмийг нээлттэй болон хаалттай, монолит элиттэй болон ялгаварт элиттэй, хамруулагч болон орхигдуулагч улс төрийн дэглэмийг гаргасан байна.

Орчин үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн улс төрийн дэглэмүүд нь авторитари болон тоталитари дэглэмүүд болно.

Тоталитари хэмээх үг нь бүхэл, бүтэн гэсэн утгыг илэрхийлэх бөгөөд анх Италийн улс төрийн зүтгэлтэн Б. Муссолини өөрийн дэглэмийг нэрлэхдээ ашигласан байна. Харин Италийн улс төр судлаач Амендало, Габбета нар 1929 онд ЗХУ-д тогтсон дэглэмийг нэрлэхэд ашигласан байдаг. Улмаар улс төрийн шинжлэх ухаанд ЗХУ, Хитлэрийн Германид тогтсон дэглэмийг энэ ойлголтоор илэрхийлэх болсон.

1956 онд Америкийн улс төр судлаач К. Фридрих, Зб. Бжезински нар тоталитари улс төрийн дэглэмийг дараах зургаан шинжээр тодорхойлсон байна. Үүнд:

·         Албан ёсны цорын ганц үзэл сурталтай:

·         Намжсан төрийн үүрэг нийгэмд их өндөр байдаг:

·         Аллага, хядлагын нэгдсэн тогтолцоотой:

·         Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд хатуу хяналт тавьдаг:

·         Зэвсэгт хүчинд нэгдсэн хяналт тавьдаг:

·         Эдийн засгийн төвлөрсөн арга барилыг баримталдаг гэсэн зургаан шинжийг багтаажээ.

Тоталитаризм нь XX зууны үзэгдэл мөн. Энэ үзэгдлийг судлахад олон улс төр судлаачид томоохон хувь нэмэр оруулсан байдаг. Улс төрийн шинжлэх ухаанд тоталитари дэглэмийг зүүний болон барууны гэсэн хоёр төрөлд ангилдаг байна.

Зүүний дэглэмд ЗХУ, БНХАУ, БНАСАУ зэрэг орнуудыг багтаан үздэг бол баруун тоталитари дэглэмд нацист Герман, фашист Итали зэрэг орнууд ордог.

Дэлхийн хамгийн эртний засаглалын хэлбэр бол авторитари дэглэм юм. Нийгмийн практикт энэ хэлбэр нь маш олон янз хэлбэрээр биелэлээ олсон байдаг.

Авторитаризмийн гол шинж нь

·         Нэг нам, эвслийн монопол засаглал нийгэмд үүсч засаглалын хариуцлага гэсэн ойлголт үгүй болдог:

·         Сөрөг хүчинд хагас эсвэл бүрэн хориг тавьсан байдаг:

·         Засаглал нь хатуу төвлөрсөн бүтэцтэй байдаг:

·         Олон ургальч үзэл санаа нийгмийн хүрээнд хязгаарлагдмал байдаг:

·         Эрх баригч элитийг өв залгамжлуулах тэрчлэн кооптацийн аргаар бүрдүүлдэг:

·         Засгийн эрхийг халах хүчирхийллийн арга хүчтэй байдаг:

·         Засаглал нь хүчний бүтцэд суурилдаг гэсэн нийтлэг шинжүүдтэй.

Авторитаризм нь хөгжлийн авторитари дэглэм, бюрократи авторитари дэглэм, диктократи, демократура гэх мэт маш олон төрлүүдтэй байдаг.

Ашиглах ном зохиол:

Монгол хэл дээр:

Ø  “Улс төр судлал” ШУТИС-ийн сурах бичиг.,  УБ:.,  2011 он.

Ø  “Улс төрийн шинжлэх ухаан” УБ:.,  ред: Ц. Ганболд., 2001 он.

Ø  Н. Отгонбаяр, Л. Очирсүрэн “Орчин үеийн үзэл суртлууд” УБ:., 2005 он.

Ø  Отгонбаяр Нямаев “Дэлхийн улс төр, эрх зүйн сэтгэлгээний дээж бичиг-I” УБ:., 2013 он.

Орос хэл дээр:

Ø  Мухаев Р. Т. “Политология” Учебник для вузов, М., 1997г.

Ø  “Общая и прикладная политология”\ Под ред: В. П. Пугачева., М:., 1997г.

Ø  Алмонд. Г “Политическая наука: история дисциплины”\\ Полис 1997г., №6.