АМЕРИКИЙН УЛС ТӨР СУДЛААЧ ГАБРИЭЛ АБРАХАМ АЛМОНД

Габирэл Алмонд (Gabriel Abraham Almond, 1911 оны нэгдүгээр сарын 12 нд мэндэлсэн – 2002 оны арванхоёрдугаар сарын 15 нд бие барсан) – нь улс төрийн шинжлэх ухаан дахь бихевиорист урсгалыг үндэслэгчдийн нэг, улс төрийн хөгжил, улс төрийн соёл, системийн онолыг хөгжүүлэгч Америкийн нэр нэндсэн улс төр судлаач болно.

Цадаг намтар

1911 оны нэгдүгээр сарын 12 нд Орос, Украйны еврей гэр бүлд мэндэлсэн. 1938 онд Чикаго Их Сургуульд докторын зэрэг хамгаалсны дараагаар 1939-1946 онуудад Бруклины Коллежид (Одоогийн Нью-Йорк хотын их сургууль) багшилсан ба дэлхийн нэгдүгээр дайн жилүүдэд АНУ-ын Батлан Хамгаалах Яамны дэргэдэх Стратегийн Цохилтын Үр Ашгийн Үнэлгээг Удирдах Газар болон Цэрэг Дайны Мэдээлэл Удирдах газарт ажилласан. 1947-1951 болон 1959-1963 онуудад Йелийн Их Сургуульд, 1951-1959 онуудад Принстоны Их Сургуульд, 1963 оноос Стэнфордын Их Сургуульд багшлах болсон. Үүнээс гадна, дэлхийн нэр хүндтэй олон их сургуульд зочин профессороор ажиллаж байсан. Алмонд улс төрийн судалгааны олон нэр хүндтэй шагналын эзэн болж байсан. Тухайлбал, 1981 онд Жэймс Мэдисоны нэрэмжит шагнал, 1997 онд Олон Улсын Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбооны Карл Дойчийн нэрэмжит шагнал хүртсэн. 1965-1966 оны хооронд Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбооны ерөнхийлөгчөөр, 1961 оноос Америкийн Урлаг, Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүнээр тус тус сонгогдож байсан.

Алмонд “Америкийн ард түмэн ба гадаад бодлого” (The American People and Foreign Policy,1950), “Хөгжиж буй бүс нутгуудын улс төрийн бодлого” (The Politics of the Developing Areas, 1960; хамтын бүтээл), “Иргэний соёл: Таван орон дахь ардчилал, улс төрийн харилцаа” (The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations, 1963; Сидней Вербатай хамтарсан), “Харьцуулсан улс төр судлал: Хувьслын хандлага” (Comparative Politics: A Developmental Approach, 1966; Ж. Бингэм Пауэллтай хамтарсан), “Улс төрийн хөгжил” (Political Development: Essays in Heuristic Theory, 1970), “Хямрал, сонгууль, өөрчлөлт: Улс төрийн хөгжлийн түүхэн судалгаа” (Crisis, Choice, and Change; Historical Studies of Political Development, 1973; хамтын бүтээл), “Орчин үеийн харьцуулсан улс төр судлал” (Comparative politics today: A World View,1974 онд анхны хэвлэл, 2000 онд долоо дахь хэвлэл; хамтын бүтээл), “Харьцуулсан улс төр судлал: Систем, үйл явц, улс төрийн бодлого” (Comparative Politics: System, Process, and Policy, 1978; Ж. Бингэм Пауэллтай хамтарсан), “Иргэний соёл: Үзэл баримтлалаа нягтлахуй” (The Civic Culture Revisited: An Analytic Study, 1980; хамтарсан), “Хуваагдмал шинжлэх ухаан: Улс төрийн шинжлэх ухаан дахь дэг сургууль, урсгалууд” (A Discipline Divided: Schools and Sects in Political Science, 1989), “Харьцуулсан улс төр судлал: Онолын бүтэц” (Comparative Politics: A Theoretical Framework, 1993 онд анхны хэвлэл, 2000 онд гурав дахь хэвлэл; Ж. Бингэм Пауэлл, Р. Мундт нартай хамтарсан), “Нью-Йорк дахь баячуудын засаглал, улс төрийн бодлого” (Plutocracy and Politics in New York City, 1997), “Өнөөгийн Европын улс төрийн бодлого” (European Politics Today, 1999; хамтын бүтээл) тэргүүтэн нийтдээ 22 ном бичсэн.

Улс төрийн шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр

Алмонд нь орчин үеийн улс төрийн шинжлэх ухааны сонгодог төлөөлөгчдийн нэгд зүй ёсоор тооцогддог билээ. Зөвхөн харьцуулсан улс төр судлал, улс төрийн онолын хүрээгээр хязгаарлагдаад зогсохгүй бүхэл бүтэн улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжилд үлэмжхэн хувь нэмэр оруулсан байна. Тийм ч учраас түүнийг улс төрийн шинжлэх ухаан, тэр дундаа харьцуулсан улс төрийн судалгааны томоохон төлөөлөгчдийн нэг гэж үздэг болно.

Алмондын судалгаанд улс төрийн системийн онол томоохон байр суурь эзэлдэг. Толкотт Парсонс (1902-1979 он), Эдвард Шилз (1910-1995 он), Мариона Леви (1918 онд мэндэлсэн) тэргүүтэй судлаачдын чиг үүргийн онолоос ялгаатай нь, нийгмийн систем гэдгийг тодорхой чиг үүргийг хэрэгжүүлэх замаар ерөнхий тогтолцооны тэнцвэртэй байдлыг хангах бие биенээсээ харилцан хамаарсан бүтэц, чиг үүргийн нийлбэр цогц мөн гэж тодорхойлсон. Өөрөөр хэлбэл, бүтэц-чиг үүргийн онолыг хөгжүүлсэн. Тодорхой нийгмийн болон улс төрийн институтын үйл ажиллагааны үр ашгийг системийг бүрдүүлэгч элмент нэг бүрийн бие биенээсээ хамаарсан үйлдэлтэй холбон тайлбарласан. Системийн хүрээлэн буй орчинтойгоо харилцаж буй байдлыг тухайн системийн чиг үүрэг, чадвараар тодорхойлосон байна. Системийн чадвар, түүний хадгалах, дасан зохицох болон хувирган өөрчлөх чиг үүрэг хэр үр дүнтэй байгааг үндэслэн улс төрийн тогтолцоог харьцуулж болно гэж Алмонд үзсэн.

Анхлан Дэвид Истоны судалгаанд нэвтрүүлсэн улс төрийн системийн оролт, гаралтын ангиллыг Габриэл Алмонд өөрийн онолын загвартаа өргөтгөн хөгжүүлсэн байна. Системийн оролт шаардлага, дэмжлэг гэх хоёр хэлбэрээр илэрдэг. Шаардлага дотроо дараах дөрвөн хэлбэртэй. Үүнд: 1. Бараа, үйлчилгээний шаардлага: 2. Хүмүүсийн үйл байдал, томоохон бүтцийн үйл ажиллагааг зохицуулах хууль тогтоомж, дүрэм журмын шаардлага: 3. Улс төрийн оролцооны шаардлага: 4. Хямралын үед төрийн эрх мэдлийн түргэн, шуурхай байдлыг бий болгох шаардлага гэж байна.

Үүнээс гадна, дэмжлэгийн дөрвөн төрөл байдаг. Эдгээрт: 1. Татвараа сайн дураар төлөх, иргэний үүргээ биелүүлэх гэх мэт материаллаг дэмжлэг: 2. Хууль тогтоомж, дүрэм журмаа биелүүлэх дэмжлэг: 3. Бүх нийтийн сонгуульд идэвхтэй оролцох зэрэг улс төрийн оролцооны дэмжлэг: 4. Төр засгийн бодлого, шийдвэр, албан ёсны арга хэмжээг жагсаал, цуглаан зохион байгуулах хэлбэрээр дэмжих зэрэг болно.

Системийн гаралтын хүрээнд шаардлага, дэмжлэгт нийцсэн дөрвөн төрлийн үйлдэл байж болох юм гэсэн санааг Алмонд гаргасан. Үүнд: 1. Боломжит татвар, шимтгэл цуглуулах үйлдэл: 2. Шаардлагатай хууль, тогтоомж гаргах үйлдэл: 3. Төрөөс үзүүлэх нийтийн бараа, үйлчилгээг хуваарилах үйлдэл: 4. Улс төрийн бэлгэ тэмдэг, үнэт зүйлийг бүтээх үйлдэл зэрэг болно. Аливаа системийн нэгэн адил улс төрийн систем шаардлага, дэмжлэгийг үйлдэл болгох ёстой. Хэрэв эргэх холбоо үр дүнтэй ажиллаж байвал систем тогтвортой байна. Доголдол үүсвэл улс төрийн тогтолцоонд тогтворгүй байдал үүснэ. Гэхдээ энд нэг зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Системийн оролт зөвхөн хүрээлэн буй орчинтой хамаатай зүйл биш юм. Системийн дотроос ч шаардлага, дэмжлэгийн хэлбэрээр оролт үүсч болно. Системийн оролтыг гаралт болгон хувирган өөрчлөх үйл явц дараах үе шаттайгаар хэрэгжиж болно гэж үзсэн. Үүнд: 1. Эрх ашиг, шаардлагыг нэгтгэн төлөөлөх: 2. Нэгтгэсэн эрх ашгаа үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тусгах: 3. Төлөвлөгдсөн ажиллагааг засгийн газрын хөтөлбөр болгох: 4. Хэсэгчилсэн байдлаар хэрэгжүүлэх: 5. Хэрэгжилтэд хяналт тавих: 6. Улс төрийн системд үүсч буй үйл явцын талаар мэдээлэл бүрдүүлж, нийгмийн болон олон улсын орчинд тархаах зэрэг болно.

Алмондын улс төрийн системийн загварт системд орчны зүгээс үзүүлэх болон орчинд системийн зүгээс үзүүлэх хариу нөлөөллийг үнэлэх системийн чадварын тухай ойлголт томоохон байр суурь эзэлдэг. Системийн чадвар нь тухайн системийн үйл ажиллагааны үр ашгийг тодорхойлох чухал үзүүлэлт юм. Оролт, гаралт, тэдгээрийн эргэх холбоонд үндэслэн системийн чадварыг Алмонд дараах байдлаар ангилсан. Үүнд: 1. Татан төвлөрүүлэх чадвар (Систем оршин тогтноход шаардлагатай материаллаг болон хүн хүчний нөөцийг нийгэм, олон улсын орчноос татан төвлөрүүлэх чадвар): 2. Зохицуулах чадвар (Хувь хүн, нийгмийн бүлгүүдийн үйл байдал, хоорондын харилцааг хянах системийн өөрийнх нь чадвар): 3. Хуваарилах чадвар (Хувь хүн, нийгмийн бүлгүүдэд боломжит бүх баялаг, нөөц, байр суурийг хуваарилах чадвар): 4. Бэлгэдэл бүтээх чадвар (Нийгмийн болон олон улсын орчинд бэлгэ тэмдэгийн тогтолцоог үр дүнтэй бий болгож буй системийн чадвар): 5. Шаардлагад хариу үзүүлэх чадвар (Шаардлага, дэмжлэг, үйлдлийн өөрөөр хэлбэл, оролт, гаралтын зохист нийцлийг хангах чадвар) болно. Энэ бүхний зэрэгцээ улс төрийн тогтолцоонд гарч буй олон өөрчлөлтийн уг сурвалж чиг үүрэггүй оролтын үйл явцтай (dysfunctional inputs) холбоотой болохыг онцолсон байна.

Алмонд улс төрийн системийн Англо-Америкийн, тивийн-Европын, аж үйлдвэржилтээс өмнөх болон хагас аж үйлдвэржсэн, тоталитари гэсэн дөрвөн хэв шинжийг гаргасан байна.

Габриэл Алмондын судалгааны дараагийн нэг томоохон сэдэв нь улс төрийн соёл юм. Нийгмийн улс төрийн амьдралыг, тэр дундаа улс төрийн системийн тогтвортой байдал, ардчилах үйл явцыг судлах чухал хэмжүүр нь улс төрийн соёл мөн гэдгийг онцолсон. Анхлан Харвардын Их Сургуулийн профессор Сидней Вербатай хамтран 1963 онд “Иргэний соёл” нэртэй ном гаргасан байна. Англи, Итали, ХБНГУ, АНУ, Мексик зэрэг таван орны улс төрийн үйл явцыг судлаад эдгээрт өвгийн, албатын болон оролцооны гэсэн улс төрийн соёлын гурван хэв шинж байгааг дурдсан байна. Гэхдээ улс төрийн соёлын дэвшилтэт хэлбэр нь дээрх гурван соёлыг хослуулсан иргэний улс төрийн соёл болно. Алмонд, Верба нарын иргэний соёлын үзэл санаа юуны түрүүнд, Калифорнийн Их Сургуулийн профессор Хэрри Экстайны тогтвортой ардчиллын онол дээр суурилсан болохыг тэмдэглэх хэрэгтэй. Тэд иргэний соёл гэдгийг “өвгийн болон албатын элемент харьцангуй бага, оролцооны элемент давамгайлсан холимог хэв шинжийн улс төрийн соёл мөн” гэж тодорхойлжээ. Иргэний соёл ардчиллын тогтвортой байдлаас ихээхэн шалтгаална.

Цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр АНУ, Англи, Герман, Мексик, Итали улсуудад улс төрийн соёлын хувьд томоохон өөрчлөлт бий болжээ. Үүнтэй холбоотойгоор дээрх эрдэмтэд 1980 онд “Иргэний соёл: Үзэл баримтлаа нягтлахуй” нэрт бүтээл нийтлүүлсэн байна. Улс төрийн соёл нь хэт мэдрэмтгий, хүн ам зүй, эдийн засаг, харилцаа холбоо, хүйсийн харьцаа, улс төрийн өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр хувьсан өөрчлөгддөг үйл явц болохыг тогтоосон. Иргэний соёлыг тодорхойлох зарим шинж бүдгэрч алга болох, эсвэл ач холбогдлоо алдах, түрүүчийн судалгаанд анхаарлын гадна үлдсэн шинж улс төрийн соёлд хүчтэй нөлөөлж тодоор илрэх зэрэг хандлагууд дээрх орнуудад үүссэн байна. Үүний зэрэгцээ Алмонд хүйтэн дайны төгсгөл, дэлхий нийтийг хамарсан даяаршлийн үйл явц, тэдгээрийн улс төрийн соёлийн төлөвшилтөд үзүүлэх нөлөөллийг авч үзжээ.

Эцэст нь тэмдэглэн хэлэхэд, улс төрийн шинжлэх ухаан өргөжин хөгжиж буйтай холбоотойгоор Алмонд энэ шинжлэх ухааны мэдлэг нэгдмэл арга зүй, агуулга, судлах зүйл дээр тулгуурлах ёстой гэж үзсэн.

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР