ИТАЛИЙН УЛС ТӨР СУДЛААЧ ЖОВАННИ АМЕНДОЛА

Жованни Амендола
Мэндэлсэн он:	1882 оны дөрөвдүгээр сарын 15
Мэндэлсэн газар:	Итали улс, Кампани муж, Салэрно
Бие барсан он:	1926 оны дөрөвдүгээр сарын 7 (43 насандаа)
Бие барсан газар:	Канна
Иргэний харьяалал:	Италийн Вант Улс
Боловсрол:	Флорэнцийн Их Сургууль
Үйл ажиллагааны төрөл:	Улс төрч, нийтлэлч, философич
Үр хүүхэд:	Жоржио Амендола

Жованни Амендола (Итали хэлнээ: Giovanni Amendola, 1882 оны дөрөвдүгээр сарын 15 — 1926 оны дөрөвүгээр сарын 6) — нь либерал үзэл бодол бүхий Италийн улс төрийн зүтгэлтэн, нийтлэлч, фашизмийн эсрэг үзэлтэн, Жоржио Амендолагийн эцэг болно.

Цадиг намтар

Амендола 1882 оны дөрөвдүгээр сарын 15 нд Италийн Кампани мужийн Неапол хотын ойролцоо орших Салэрнод Петр, Адэлаида Аглиэтта нарын гэрт мэндэлсэн. 1897 онд 15 насандаа социалист залуучуудын хөдөлгөөнд нэгдсэн. Засаг төрөө тэрсэлсэн бослогод оролцсон тул нэг бус удаа баривчлагдаж байжээ. 1919 онд Либерал-Адрчилсан намаас сонгуульд өрсөлдөж, Салэрно хотоос Италийн хууль тогтоох хуралд гишүүнээр сонгогдсон байна. Дэлхийн нэгдүгээр дайны дараагаас Италийн Либерал Намын зүүн жигүүрийг толгойлох болсон. Италийн хэд хэдэн засгийн газарт сайд (Их төлөв эзэмшил нутгийн хэрэг эрхэлсэн яамны сайд) байсан. 1924 онд Италийн хууль тогтоох хурал дахь фашизмын эсрэг эвслийг удирдаж, Ардчилсан Либерал Хүчний Холбоог үүсгэн байгуулсан. Робэрто Бэнчивэнгтэй хамтран куммунистуудын удирдлага дор фашизмтай эсрэг зэвсэгт тэмцэл өрнүүлсэн. Харамсалтай нь, уг үйл ажиллагаа ялагдлаар дууссан бөгөөд улс төрийн хувьд либерал-бүгд найрамдах байр сууринд шилжсэн байна. Амендола 1925 оны долдугаар сарын 20 нд Үндэсний Фашист Намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Карло Скорцигийн зохион байгуулсан хэт даврагсадын довтолгоонд өртөж хүндээр шархадсан. Социалист үзэлтэн Жакомо Маттеотти, санваартан Жованни Минцони зэрэг хүмүүсийн хамт Муссолинигийн дэглэмд адлагдаж, хилийн чанадад цагаачилсан. Удалгүй түүний хүү Жованни Амендола Италийн Коммунист Намд гишүүнээр элссэн.

Ерөнхий үзэл санааны хувьд хүмүүнлэг үзэл  баримтлалыг хөгжүүлж байсан. 1923 онд Италийн эрдэмтэн Пиерро Гобэттитэй хамтран «Либерал тулаан. Улс төрийн яриа (1919-1923 он)» (Una battaglia liberale. Discorsi politici, 1919-1923) нэрт бүтээлдээ улс төрийн шинжлэх ухаанд анх удаа “тоталитаризм” гэх нэр томьёог нэвтрүүлсэн байдаг. Тэдний үзсэнээр, дуче Бэнито Муссолинигийн тэргүүлсэн Италийн төр өмнөх дарангуй төрүүдээс зарчмын ялгаатай бөгөөд нийгмийн амьдралын эд ширхэг бүрт хяналтаа тогтоохыг эрмэлзсэн тоталитари төр болно. Ийм төртэй яриа хэлцэл өрнүүлэх ямар ч шаардлага байхгүй бөгөөд нийгмийн гишүүн бүрт эрх чөлөө олгох либерал хувьсгалыг хийх хэрэгтэй.

Үндсэн бүтээл

·         Opere di Giovanni Amendola, v. 1—3, Milano — Napoli, 1951—60.

Бичвэрийн үндсэн эх сурвалж

·         Carocci G., Giovanni Amendola nella crisi dello Stato italiano 1911—1925, Milano, 1956.

МОНГОЛЧИЛСОН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЛЕКЦИ №1. УЛС ТӨРИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ҮҮСЭЛ ХӨГЖИЛ

Монгол улсад улс төрийн шинжлэх ухаан үүсч хөгжөөд нэгэнтээ хорь гаруй жил болжээ. Энэ хугацаанд дээд боловсролын шаталсан сургалт явуулах бүх их, дээд сургуульд улс төрийн шинжлэх ухаан буюу улс төр судлалын үндэс хичээлийг оюутан сурагчдын сургалтын хөтөлбөрийн заавал судлах судлагдахуун болгож, үзэх болсон билээ.

Бидний анхны лекци улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжил сэдвийн хүрээнд өрнөх болно.

Орчин үеийн нийгмийн мэдлэгт улс төрийн шинжлэх ухаан чухал байр суурь эзэлдэг (Монгол Улсын Их Сургууль, 2001 он, хууд. 6). Эрт дээр үеэс эхлэн улс төрийг аливаа ард түмэн, үндэстэн, тэр бүү хэл хувь хүний амьдрал, хувь заяанд хүртэл нөлөөлж чадахуйц үйл ажиллагааны төрөл хэмээн ойлгож үзсээр иржээ. Үүнтэй холбоотойгоор хүн төрөлхтний мэдлэгийн салбарт улс төрийг судлах шинжлэх ухааны судалгааны онцгой салбар үүсч бүрэлдсэн юм.

Улс төрийн амьдралыг танин мэдэх оролдлогууд анхны төрт улсууд бүрэлдэж эхэлсэн нэн эрт үед хийгдэж байсан түүхтэй. Улс төрийг танин мэдэх анхны түүхэн хэлбэр нь шашин - домог зүйн тайлбар билээ. Өнөө бидний үед хадгалагдаж үлдсэн түүхэн эх сурвалжаас үзэхэд эртний бүхий л ард түмнүүдэд эрх мэдэл, нийгэм - улс төрийн дэг журмын бурханлаг үүслийн талаарх төсөөлөл түгээмэл ноёрхож байжээ.

Ойролцоогоор МТӨ I дэх мянган жилийн дунд үеэс улс төрийн төсөөлөл, үзэл санааг рационал шинжтэй болгох үйл явц эрчимжиж, философи - ёс зүйн хэлбэр агуулсан анхны улс төрийн үзэл баримтлалууд бий болжээ. Улс төрийн талаарх онолын судалгаа Күнз, Платон Аристотель зэрэг сэтгэгчдийн нэртэй салшгүй холбоотой. Тэд улс төрийн зорилгыг улс, хүн ардад сайн сайхан байдлыг бий болгох явдал мөн гэж үзэж байжээ. Улс төрийн сэтгэлгээний цаашдын хөгжилд XVI зууны Италийн төрийн зүтгэлтэн Н. Макиавэлли томоохон хувь нэмэр оруулсан байдаг. Тэрээр улс төрийн үйл явцыг жам ёсны, байгалийн үзэгдэл хэмээн тайлбарлахын зэрэгцээ улс төрийн судалгааг шашин - ёс зүйн хэлбэрээс тусдаа авч үзэхийг онцолжээ. Шинэ үед Т. Хоббс, Ж. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Ж. Руссо, И. Хант, К. Маркс нарын улс төрийн үзэл баримтлалууд боловсруулагдсан байна.

Тэгвэл шинжлэх ухааны судалгааны онцгой салбар болох улс төр судлал буюу улс төрийн шинжлэх ухаан хэдий үед, хэрхэн үүсч бий болсон бэ?

Улс төрийн шинжлэх ухаан хэдий үед анх үүссэн тухайд судлаачдын дунд нэгдсэн байр суурь өнөө хэр бүрэлдэж чадаагүй байна. Улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл хөгжлийн талаар хэд хэдэн хандлага байна.

Улс төрийн шинжлэх ухаан гэх ойлголт нь грек хэлний πολιτικός буюу төр, нийгмийн, πολίτης буюу иргэн, πόλις буюу хот улс, λόγος буюу сургаал, айлдвар гэх үгнүүдийн бүтээвэр болно. Зарим эрдэмтэд улс төрийн шинжлэх ухаан гэх ойлголтыг Грекийн гүн ухаантан Аристотель анх хэрэглэсэн гэдэг бол өөр нэг хэсэг эрдэмтэд Хэраклиттай нэр холбон үздэг. Үүнтэй холбоотойгоор Хэраклит болон Аристотель нарыг улс төрийн шинжлэх ухааныг үндэслэгчид гэж үзэх эрдэмтэд байдаг. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн шинжлэх ухаан эртний Грек-Римийн үед үүссэн гэсэн санааг тэд хөгжүүлдэг байна. Гэхдээ хүн төрөлхтний түүхийн үе бүхэнд улс төрийн мэдлэгийг харилцан адилгүй ойлголтоор илэрхийлж байсныг дурдах хэрэгтэй. Тухайлбал, Германы бичгийн хүн Их Альбэрт улс төрийн мэдлэгийг “ars politica” буюу “улс төрийн урлаг”, Домниканы санваартан Аквино газрын Фома “scientia politica” буюу “улс төрийн ухаан”, Германы энэрэнгүй үзэлтэн Сэбастьян Брант “sanctissima civilis scientia” буюу “шашны иргэний ухаан”, Н. Макиавэлли, Ж. Бодэн, Х. Хроции, Ю. Липси, С. Пуфэндорф нар “улс төрийн мэдлэг” гэхчилэнгээр тус тус нэрлэсэн байдаг.

Хоёр дахь хандлага нь дээр нэр дурдсан Италийн цолгорсон төрийн бодлоготон Н. Макиавэллитэй улс төрийн шинжлэх ухааны үүслийг холбон тайлбарладаг. Макиавэлли улс төрийг хүний үйл ажиллагааны бие даасан хүрээ хэмээн ойлгож байсан нь эрдэмтдийг ийм дүгнэлтэд хөтөлжээ.

Гурав дахь хандлагад улс төрийн шинжлэх ухааны үүслийг XIV-XV зууны Европын их сургуулиудын үйл ажиллагаатай холбон тайлбарладаг. Тухайлбал, Фрайбургийн Их Сургуулийн профессор Вилхэлм Хэннис, Хумболдтын Их Сургуулийн профессор Вилхэлм Блэк, Хэлсинк Их Сургуулийн профессор Эркки Бэрндтсон нар улс төрийн шинжлэх ухаан энэ үед бүрэлдсэнийг судалгааны явцдаа тогтоосон байна. Эдгээр судлаачдын үзсэнээр, 1389 онд Венийн Их Сургуульд, 1390 онд Прагын Их Сургуульд сургалтын хөтөлбөрт улс төрийн шинжлэх ухаан гэсэн хичээл зааж байжээ. Үүгээр ч үл барам, Европын бусад их сургуулиудад дэлгэрч, 1410 он гэхэд Лейпцигийн Их Сургуульд, 1449 онд Эрфуртын Их Сургуульд улс төрийн шинжлэх ухаан хичээлийг заах болсон байна. 1613 онд Нидерландын эрдэмтэн Даниэл Хэйнсуис Лэйдэн Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны анхны профессороор томилогдож байжээ. Энэ бүхнээс дүгнэн үзэхэд, Европт XIV зуунаас эхлэн улс төрийг бие даасан шинжлэх ухааны мэдлэгийн түвшинд авч үзэж байсан нь харагдаж байна гэжээ (Hennis, 1963; Bleek, 2001; Berndtson, 2009).

Дөрөв дэх хандлагад улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжлийг XIX зууны дунд болон сүүл үе тэрчлэн XX зууны эхэн үеийн Америкийн эрдэмтдийн үйл ажиллагаатай холбон тайлбарладаг. Энэ хандлагын гол төлөөлөгчид нь Йелийн Их Сургуулийн профессор Робэрт А. Даль, Чикаго Их Сургуулийн профессор Дэвид Истон (Easton, Dec., 1969, pp. 1051-1061), Стэнфордын Их Сургуулийн профессор Габриэл А. Алмонд (Almond, 1995, хуудсд. 50-69) нар болно. Тэд ихэвчлэн америк төвт байр сууринаас улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжлийн асуудалд анхаарал хандуулсан байх бөгөөд Америк дахь улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжлийн үйл явцыг ерөөсөө улс төрийн шинжлэх ухаан анх үүсч хөгжсөн үйл явц мэтээр тайлбарлах, ойлгох буруу хандлагыг бий болгожээ.

Хэдийгээр Харвард (1636 он), Колумба (1745 он), Миннесота (1851 он) их сургуулиуд эрт байгуулагдсан боловч 1862 онд Морриллын баримт бичиг нийтлэгдэх хүртэл Америкт дээд боловсролын тогтолцоо жинхэнэ утгаараа хөгжиж чадаагүй юм. Барууны хөрөнгийн биржийн магнат Эзра Корнелл 1865 онд Корнеллийн Их Сургуулийг, 1876 онд Балтиморын бизнесмэн Жон Хопкинс Жон Хопкинс Их Сургуулийг, 1885 онд Калифорни муж улсын амбан захирагч Амаса Лэланд Стэнфорд эхнэр Жэни Латфорд Стэнфордын хамт хүүгийнхээ дурсгалд зориулж Стэндфордын Их Сургуулийг, 1890 онд газрын тосны магнат Жон Рокфеллер Чикаго Их Сургуулийг үүсгэн байгуулснаар орчин үеийн Америкийн дээд боловсролын тогтолцооны үндэс суурь тавигдсан түүхтэй. Үүнтэй зэрэгцээд Америкт улс төрийн шинжлэх ухаан хөгжих эхний алхамууд бий болсон юм. Тухайлбал, Колумбын Их Сургуульд 1880 онд, Мичиганы Их Сургуульд 1881 онд, Йелийн Их Сургуульд 1886 онд, Корнелл Их Сургуульд 1887 онд улс төрийн шинжлэх ухааны сургууль байгуулагдсан байна. 1857 онд Америкийн анхны улс төр судлаач Фрэнсис Либэрийн санаачлагаар Колумбын Их Сургуульд “Түүх, улс төрийн шинжлэх ухааны тэнхим” үүсч байсан бол эрчимтэй хөгжлийн үр дүнд 1914 он гэхэд 38 улс төрийн шинжлэх ухааны тэнхим бий болжээ (Haines, Feb., 1914, p. 252). Бас нэг томоохон үйл явдал байсан нь 1903 онд Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбоо байгуулагдсан болно. Үүнээс гадна, 1882 онд “Түүх, Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Салбар дахь Жон Хопкинсийн Судалгаа” нэрт анхны улс төрийн шинжлэх ухааны сэтгүүл гарч байсан бол 1886 онд “Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Улирал Тутмын Сэтгүүл”, 1890 онд “Америкийн Улс Төр, Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Академийн он тооллын бичиг” тэргүүтэн олон эрдэм шинжилгээний бичгүүд гарах болжээ.  Фрэнсис Либэрээс гадна Жон У. Бэржесс, Жон Адамс, Томас В. Вильсон, Фрэнк Ж. Гуднау, Уильям Ф. Виллобай нарын судлаачид Америк дахь улс төрийн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд багагүй хувь нэмэр оруулсан байдаг.

Тав дахь хандлага нь улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл хөжлийн үйл явцыг XX зуун, тэр дундаа “ЮНЕСКО-гийн ивээл дор Парис хотноо 1948 онд болсон олон улсын улс төр судлаачдын чуулга уулзалт (…)”-ад улс төрийн шинжлэх ухааныг бие даасан шинжлэх ухаан хэмээн хүлээн зөвшөөрч, улмаар “1949 онд Олон улсын улс төрийн шинжлэх ухаан холбоо (IPSA) (…)” байгуулагдсан үйл явдалтай холбон тайлбарладаг (Монгол Улсын Их Сургууль, 2001 он, хууд. 14; Монгол Улсын Их Сургууль, 2012 он, хуудсд. 18, 19).

Энэ бүгдээс дүгнэн үзэхэд улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжлийг дараах дөрвөн үед ангилан авч үзэж болох байна. Үүнд:

·         Улс төрийн мэдлэгийн танин мэдэхүйн үе: Эртний Египет, хоёр мөрний улсуудаас дундад эртний үе хүртэл.

·         Улс төрийн мэдлэг бие даасан шинжлэх ухаан болж төлөвшиж эхэлсэн үе: Хожуу дундад зууны үеэс XVIII зууны сүүл үе хүртэл.

·         Улс төрийн шинжлэх ухаан институтжсэн үе: XIX зууны эхэн, дунд үеэс XX зууны дунд үе хүртэл.

·         Улс төрийн шинжлэх ухааны эмпирик хөгжлийн үе: XX зууны дунд үеэс өнөөг хүртэл үргэлжилж байна.

Эх сурвалжийн жагсаалт

Almond, G. A. ( 1995). Political Science: The History of the Discipline. In Robert E. Goodin and Hans-Dieter Klingemann (Ed.), A New Handbook of Political Science. Oxford: Oxford University Press.

Berndtson, E. (2009). ‘Schools of Political Science’ and the Formation of a Discipline. Paper prepared for presentation at the XXIst World Congress of the International Political Science Association, July 12-16, Santiago de Chile, Chile.

Bleek, W. (2001). Geschichte der Politikwissenschaft in Deutschland. München: Beck .

Easton, D. (Dec., 1969). The New Revolution in Political Science. The American Political Science Review, Vol. 63(No 4).

Haines, C. G. (Feb., 1914). Report on Instruction in Political Science in Colleges and Universities. The American Political Science Review, Vol. 8(No 1).

Hennis, W. (1963). Politik und praktische Philosphie. Eine Studie zur Rekonstruktion der politischen Wissenschaft . Neuwied/Berlin: Luchterhand.

Монгол Улсын Их Сургууль. (2001 он). Улс төрийн шинжлэх ухаан: Сурах бичиг. (Ц. Ганболд, Ed.) Улаанбаатар хот: "ЭКИМТО" Хэвлэх Үйлдвэр.

Монгол Улсын Их Сургууль. (2012 он). Улс төрийн шинжлэх ухаан: Сурах бичиг (Нэмж засварласан, гурав дахь хэвлэл ed.). (Ё. Довчин, Ed.) Улаанбаатар хот: ЭКИМТО ХХК.

 

МОНГОЛЧИЛСОН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЕЖИ ЙОЗЕФ ВЯТР: УЛС ТӨРИЙН ХАРИЛЦААНЫ СОЦИОЛОГИЙН СУДЛАХ ЗҮЙЛ, СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ

Польш дахь улс төрийн шинжлэх ухааны, өөрийнх нь тодорхойлсноор “улс төрийн харилцааны социологийн”  томоохон төлөөлөгч нь Варшавын Их Сургуулийн профессор Ежи Йозеф Вятр билээ.

 “Европын ихэнх орнуудын нэгэн адил дайнаас өмнөх болон дайны дараах жилүүдэд Польшид улс төрийн шинжлэх ухаан юм уу улс төр судлалын уламжлал гэхээр зүйл байсангүй. Харин Францын тухайд арай өөр, улс төрийн шинжлэх ухааны нэн эртний уламжлал байсан юм. Бидний хэсэг нөхөд 1960 онд Польшийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Нийгэмлэгийг анх үүсгэн байгуулж байлаа. Миний бие энэ үйлсэд анхнаас нь хүчин зүтгэсэн гэдгийг хэлмээр байна. Харамсалтай нь, тэр үед хамтран ажиллаж байсан нөхдийн маань ихэнх нь одоо нэгэнт байхгүй болжээ. Энэ үед улс төрийн социологи буюу Ю. Хохфельд (1911-1966)-ийн нэрлэсэнчлэн «улс төрийн харилцааны социологи» л байсан. Улс төр судлал гэж байгаагүй. В. Хохфельд «Studia Socjologiczno-Polityczne» (Нийгэм-улс төрийн судалгаа) сэтгүүлд нийтлүүлсэн «Марксизм ба улс төрийн харилцааны социологи» нэрт анхны өгүүлэлдээ улс төрийн харилцааны марксист социологи нь улс төрийн бодлогын талаарх нэгдмэл шинжлэх ухааны үндэс болох ёстой гэсэн санааг дэвшүүлсэн юм.

Миний бие энэ онол, энэ үзэл баримтлалыг л хөгжүүлсэн. Яагаад тэр вэ? Учир нь марксизм улс төр ба эдийн засаг, улс төр ба соёл гэхчилэн нийгмийн амьдралын янз бүрийн хэсгийг нэгтгэн судлах боломж олгож байсан хэрэг. Ингэхлээр, хэрэв 1950-аад оны сүүл – 1960-аад оны эхээр Польшид улс төрийн бодлогын тусгаар шинжлэх ухаан, улс төрийн шинжлэх ухааны үзэл баримтлал байсан гэж үзвэл тэр нь юуны түрүүнд, социологийн үзэл баримтлал байх боломжтой байсан юм. Гэхдээ дараа нь энэ үйл явц өөр чиглэлд хөгжсөн. 1960-аад оны үед Польшид Намын Төв Хорооны шийдвэрээр улс төрийн шинжлэх ухааны төвүүд, дараа нь хүрээлэнгүүд олноор байгуулагдсан. Гэхдээ эдгээр төвүүд улс төрийн бодлогын социологид бус, хууль цааз, түүх дээр тулгуурлаж байсан. Ерөнхийдөө их, дээд сургуулиудын онцлогоос хамаарч байсан гэх үү дээ. Тухайлбал, Краковын Их Сургуульд Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн эрх зүй, хууль цаазын шинжлэх ухааны факультетийн хүрээнд эрх зүйн профессоруудад түшиглэн үүсгэн байгуулагдсан. Варшавын Их Сургуульд энэ үйл явц түүхчдэд түшиглэсэн байх жишээтэй. Энэ үед улс төрийн бодлогын социологи хямралд орчихсон байсан тул социологи төдийлөн нөлөөтэй байж чадаагүй. 1960-аад оны сүүл – 1970-аад оны эхээр миний улс төрийн байр суурь төдийлөн ахицтай байгаагүй. Миний бие хүрээлэнгийн захирал, деканаар томилогдсон 1970-аад оны дунд үеэс энэ байдал өөрчлөгдсөн. Улс төрийн шинжлэх ухааны төвүүд байсан ч хоорондын хамтын ажиллагаа төдийлөн сайн хөгжиж чадаагүй. Гэхдээ шинэ шинжлэх ухаан үүсвэрлэх хандлага ажиглагдаж байсан. Тэр үед «улс төр судлал» гэх ойлголтыг бус, илүү өргөн «улс төрийн бодлогын тухай шинжлэх ухаан» гэх ойлголтыг ашиглах болсон. Дараагаар нь «улс төрийн шинжлэх ухаан» буюу«улс төр судлал» мөн «улс төрийн шинжлэх ухаанууд» гэх ойлголтуудыг хэрэглэх болсон.  Улс төр судлал, социологийн дунд нарийн харилцан хамаарал байдаг” (Кучинов, 2014, хуудсд. 88, 89).

Юуны түрүүнд, Вятр нийгэм дэх улс төрийн үзэгдэл, үйл явцыг судлах шинжлэх ухааны мэдлэгийг “улс төр судлал” хэмээсэнгүй, “улс төрийн харилцааны социологи” (1977 оноос), “улс төрийн бодлогын социологи” (2009 оноос) гэх мэтээр тодорхойлсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн үзэгдэл, үйл явцыг харьцангуй бие даасан улс төрийн шинжлэх ухааны хүрээнд бус, социологийн мэдлэгийн бүрэлдэхүүнд багтах улс төрийн харилцааны социологи гэх салбар ухааны хүрээнд судлах боломжтой гэсэн санааг дэвшүүлсэн байна. Гэхдээ улс төрийн харилцааны социологи улс төрийн шинжлэх ухаанаас ялгаатай нь, улс төрийн бүхий л үзэгдэл үйл явцыг бус, гагцхүү нийгэм дэх улс төрийн эрх мэдэл, түүний нийгмийн амьдралд үзүүлэх нөлөөллийг судалдагт оршино.

Хэдийгээр улс төрийн харилцааны социологийн талаар нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц тодорхойлолт өнөө хэр байхгүй боловч дараах байдлаар оночлох боломжтой гэсэн санааг хөгжүүлсэн. Хамгийн өргөн утгаар нь “(…) улс төрийн харилцааны социологийг улс төрийн бодлогын мөн чанарыг илэрхийлэгч эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл, эрх мэдлийн хэрэгжилтийг судлаж, тайлбарлах социологийн онолын хэсэг мөн (…)” (Вятр, 1979, хууд. 21) гэж тодорхойлж болох байна. Өөрөөр хэлбэл, “нийгмийн амьдралын тогтсон хэлбэр дэх эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл, эрх мэдлийн хэрэгжилт, тэдгээрийн обьектив урьдач нөхцөл, нийгмийн амьдралд үзүүлэх нөлөөллийг судлах, тайлбарлах социологийн хэсэг” (Вятр, 1979, хууд. 22) юм. Улс төрийн харилцааны социологи нь социологийн зэрэгцээ улс төрийн шинжлэх ухааны бүрэлдэхүүн хэсэг болдог. “(…) Улс төрийн харилцааны социологи нь чухамдаа бол улс төрийн талаар эмпирик шинжлэх ухааны үндэс болох улс төрийн шинжлэх ухаануудын нэг билээ. Үүний зэрэгцээ улс төрийн харилцааны социологийн судалгааны үр дүн нь социологийн онолын эмпирик үндсийг бүрдүүлдэг. Мөн улс төрийн социологи нь улс төрийн онолын цорын ганц тайлбар биш бөгөөд олон тайлбаруудын нэг байхын сац бусад салбар ухаануудын хамт улс төрийн онол, улс төрийн тухай шинжлэх ухааныг бүрдүүлдэг болно” (Вятр, 1979, хууд. 26).

Энд өөр нэг анхаарал татсан сэдвийг хөндсөн нь улс төрийн харилцааны социологи болон улс төрийн социологийн талаарх Вятрын санаа юм. Улс төрийн харилцааны социологи нь нийгэм дэх эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл, эрх мэдлийн хэрэгжилтийг эмпирик түвшинд судалдаг бол улс төрийн харилцааны социологийн онолын үндэс нь улс төрийн социологи мөн гэжээ.

Улс төрийн харилцааны социологи нь дараах бүрдэл хэсгийг өөртөө багтаана. Эдгээрт:

·         Ажилчны хөдөлгөөн, улс төрийн намуудын социологи:

·         Төр, түүний байгууллагуудын социологи:

·         Нийгмийн бодол санаа, улс төрийн үзэл суртлын оролцуулан улс төрийн ухамсарын социологи:

·         Улс төрийн үйл байдлын социологи:

·         Олон улсын улс төрийн харилцааны социологи зэрэг болно (Вятр, 1979, хууд. 31).

Хүснэгтлэн харуулбал дараах байдалтай байна.

Улс төрийн харилцааны социологи

Ерөнхий онолын хэсэг	Улс төрийн социологи
Бүрэлдэхүүн ухаанууд	Улс төрийн хөдөлгөөн, намуудын социологи	Төрийн социологи	Улс төрийн ухамсарын социологи	Улс төрийн үйл байдлын социологи	Олон улсын улс төрийн харилцааны социологи

Эх сурвалж: (Вятр, 1979, хууд. 32)

ЭХ СУРВАЛЖИЙН ЖАГСААЛТ

Вятр, Е. (1979). Социология политических отношений. (профессор Ф. М. Бурлацкого, Ed.) Москва: Издательство "Прогресс".

Кучинов, А. М. (2014). Интервью с профессором Ежи Йозефом Вятром. Политический вектор - М, № 1.

МОНГОЛЧИЛСОН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

НОРВЕГИЙН УЛС ТӨР СУДЛААЧ СТЭЙН ГЕОРГ РОККАН

Стэйн Роккан
Stein Rokkan
Мэндэлсэн он:	1921 оны долдугаар сарын 4
Мэндэлсэн газар:	Норвеги улс, Нурланн, Воган
Бие барсан он:	1979 оны долдугаар сарын 22 (58 насандаа)
Бие барсан газар:	Норвеги улс, Берген
Иргэний харьяалал:	Норвеги улс
Нөлөө үзүүлсэн эрдэмтэн:	Арнэ Нэсс
Улс төр судлаач, социологич

Стэйн Роккан (Норвеги хэлнээ: Stein Rokkan, 1021 оны долдугаар сарын 4, Нурланн, Воган — 1979 оны долдугаар сарын 22, Берген) — нь Норвегийн улс төр судлаач, нэр нэндсэн социологич. Берген Их Сургуулийн харьцуулсан улс төр судлалын профессор нэгэн.

Намтрын товчоон

Стэйн Роккан Лофотен дахь Вагонид төрж, Норвегийн хойд хэсэгт орших Нарвигийн хязгаарт өссөн. 15 насандаа Английн нэрт гүн ухаантан Жон Стюарт Миллийн эрх чөлөөний үзэлд тайлбар хийж дунд сургуулийн багш нараа гайхашруулж байсан гэдэг. Улмаар философийн чиглэлээр дээд мэргэжил эзэмшсэн. 1940-1950-аад оны үед хайв эрдэмтэн, философич Арнэ Нэссийн туслахаар ажилласан. Сүүлээр улс төрийн үзэгдэл, үйл явцыг сонирхох болж, Европын орнуудын нам, намын тогтолцооны чиглэлээр мэргэшсэн. Их бичгийн хүн Сеймур Мартин Липсеттэй хамтран улс төр, социологийн чиглэлээр олон тооны бүтээл туурвисан бөгөөд улс төр, нийгмийн үзэгдэл, үйл явцыг судлагч хүмүүст «Липсет, Роккан нар» гэх хэллэг нэгэнт танил болжээ.

Роккан нийгмийн судалгааны салбарт анх тооцоолон бодох машиныг ашигласан байдаг. Үүнээс гадна, нийгмийн сарнимал байдал, харьцуулсан түүх бичлэг, нам, намын тогтолцоо, Каталоны үндэсний үзэл зэрэг өргөн хүрээтэй асуудлыг судалсан байна.

Европт үндэсний улс бүрэлдэж, тусгаар тогтносон улс болж төлөвших үйл явцыг загварчлах оролдлого хийсэн байна.  1970-1973 онуудад Олон Улсын Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбоо (International Political Science Association)-ны ерөнхийлөгч, 1973-1977 онуудад ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Дэлхийн Зөвлөл (International Social Science Council)-ийн ерөнхийлөгч, 1966-1970 онуудад Олон Улсын Социологийн Холбоо (International Sociological Association)-ны дэд ерөнхийлөгч, 1970-1976 онуудад Европын Улс Төрийн Судалгааны Консорциум (ЕУТСК)-ыг үүсгэн байгуулагч, ерөнхийлөгчөөр нь тус тус ажилласан байна. Сүүлээр ЕУТСК нь Стэйн Рокканы нэрэмжит шагнал олгох болсон. Үүнээс гадна, Рокканы алдраар нэрлэгдсэн шагналуудыг ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Олон Улсын Зөвлөл болон Берген Их Сургуулиас олгож байна. Роккан Норвегийн Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Мэдээллийн Алба, Олон Улсын Статистик Мэдээллийн Алба, ЕУТСК-ийн дэргэдэх Мэдээллийн алба зэргийг үндэслэн байгуулсан. Олон Улсын Социологийн болон Олон Улсын Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбооны дэргэдэх Улс Төрийн Социологийн Хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллах хугацаандаа өнөөгийн нийгмийн шинжлэх ухааны хөгжилд үлэмжхэн хувь нэмэр оруулсан байдаг.

Рокканы онол

Рокканы судалгааны үндсэн хүрээ Европын орнуудын сонгогчдийн үйл байдлыг судлахад чиглэгдэж байсан. Европын сонгогчдын үйл байдлыг судлахад америкт хэрэглэж буй судалгааны аргыг ашиглаж болох ч гарах үр дүн нэлээд өөр. Энэ нь Европын болон Америкийн сонгогчдын үйл байдалд өөр өөр хүчин зүйлүүд нөлөөлдөгтэй холбоотой. Түүхэн болон газар зүйн хүчин зүйл Европын сонгогчдын үйл байдалд онцгой нөлөөтэй гэж үзсэн. Сеймур Мартин Липсеттэй хамтарч хийсэн судалгаандаа Өрнөдийн ардчилсан тогтолцоотой арван хоёр орныг (Англи хэлт таван, Европын гурав, Скандиновын хоёр, Бразил, Япон) хамруулсан байна. Судалгааны зорилго нь нийгмийн сарнимал байдалд намын тогтолцоо хэрхэн нөлөөлж байгааг нээн илрүүлэх явдал байв. Нийгэм-улс төрийн сарнимал байдал нийгмийн хөгжлийн явцад түүхэн болон газар зүйн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр бүрэлдэн бий болсон бөгөөд улс төрийн нам үүсч, төлөвших үйл явцад тусгалаа олж байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Үүнтэй холбоотойгоор Роккан, Липсет нар нийгмийн кливажи (Франц хэлний Clivage, Англи хэлний Cleavage – бутрах, хуваагдах, зааглагдах гэсэн үг) гэх ойлголтыг шинжлэх ухааны хэрэглээнд нэвтрүүлсэн байна.

Тэгвэл нийгмийн кливажи гэж юуг хэлэх вэ? Улс төрийн нам үүсч, төлөвшихөд нөлөөлөх нийгмийн харьцангуй тогтвортой үзэл бодол, үнэт зүйл, итгэл үнэмшлийн нийлбэр цогцыг нийгмийн кливажи гэнэ. Липсет, Роккан нарын үзсэнээр, Европт нийгмийн клавижи үүсэхэ нөлөөлөх дараах хүчин зүйл байна. Эдгээрт:

·         Улсын төв болон хязгаар нутгийн харилцаа: Шинэчлэгдэн өөрчлөгдөж буй төв хэсэг хийгээд соёл, эдийн засаг, улс төрийн хувьд хоцрогдолтой хязгаар нутаг хоёрын зөрөө нийгмийн клавижи үүсэхэд нөлөөлнө гэж үзсэн.

·         Сүм хийд ба төрийн хоорондын харилцаа:

·         Хот, хөдөөгийн ялгаа:

·         Эзэн, ажилчин хоёр ялгаа зэрэг болно.

Эхний хоёр ялгамжит байдал нийгмийн хувьсгалын явцад бий болдог бол сүүлийн хоёр нь аж үйлдвэрийн хувьсгалын үр дүнд үүсдэг хэмээн Липсет, Роккан нар үзсэн. Аль ч нийгмийн үед үзэл бодлыг ялгамжит байдал үүсэх бөгөөд энэ нь заавал мөргөлдөөнд хүрнэ гэсэн үг биш юм. Нийгмийн доторх ялгамжит байдал хөгжил дэвшилд хөтлөх нь ч бий. Европт нам үүсэх, төлөвших явцад энэ шинж онцгой хүчтэй нөлөөлсөн гэсэн санааг Роккан гаргасан байдаг.

Бүтээлүүд

·         Тоон ардчилал ба эв эеийн плюрализм: Норвегийн улс төр дэх шийдвэр гаргах хоёр суваг (1966 он):

·         Намын тогтолцоо ба сонгогчдын хуваагдал (Сеймур Мартин Липсеттэй хамтарсан 1967 он):

·         Иргэд, сонгууль, намууд: Хөгжлийн үйл явцын харьцуулсан шинжилгээний хандлагууд (1970 он):

·         Үндэстэн, улс бүрэлдэх үйл явц (Шмуёл Эйзеншдат хамтын бүтээл, 1973 он):

·         Эдийн засаг, газар нутаг, таниуц: Баруун Европын хөдөө нутгийн бодлого (Дерег У. Урвин хамтын бүтээл, 1983 он):

МОНГОЛЧИЛСОН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР