НИЙГМИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

Манай улсад сүүлийн жилүүдэд иргэний хөдөлгөөний тухай ойлголт бий болж, судлах бодит хэрэгцээ үүсч байгаа бөгөөд үүнтэй уялдаад уг үзэгдэл, үйл явцыг хэрхэн нэрлэх, ойлгох, хөгжлийн ямар зүй тогтолтой болох, нам, төрийн байгууллагатай хэрхэн холбогддог зэргийг тодорхойлох шаардлага тулгарч байна. Ахисан түвшинд тухайлсан чиглэлээр судалгаа хийж буй эрдэмтэд ч олшрох хандлагатай байна.

Дэлхий дахинаа нийгмийн хөдөлгөөний түүхийг 19-р зуунаас эхлэлтэй гэж үзэх бөгөөд Английн улс төрийн зүтгэлтэн Жон Уилксийн үйл ажиллагаатай холбон ойлгодог.

XX зууны эхэн үеэс улс төрийн шинжлэх ухааны хүрээнд нийгмийн хөдөлгөөн гэж юу болох, улс төрийн тогтолцоонд ямар нөлөөтэй байдаг, нийгмийн хөдөлгөөний хөгжил, өөрчлөлтийн тухайд судалгааны ажил эрчимжих болжээ. Ялангуяа, 1950-аад оны эхэн үеэс улс төрийн социологийн судалгааны томоохон чиглэл болж өргөжсөн байна. Нийгмийн хөдөлгөөн гэх үзэгдэл, үйл явцаа дагаар онол, үзэл баримтлал, хандлагууд ч хувьсан өөрчлөгдөж байна.

Үг зүйн хувьд social movement буюу нийгмийн хөдөлгөөн гэх ухагдахууныг Германы хайв эрдэмтэн, Венийн Их Сургуулийн профессор Лорэнц фон Штэйн «1789 оноос хойших Франц дахь нийгмийн хөдөлгөөний түүх» нэрт зохиолдоо анхлан хэрэглэжээ. Хэдийгээр эрдэмтэн, судлаачдын дунд нийгмийн хөдөлгөөн гэх ухагдахуун өргөн дэлгэр хэрэглэгддэг боловч иргэний эрхийн төлөөх хөдөлгөөн гэсэн ойлголт хамтатгал байдлаар ашиглагдах болсон. Ташрамд дурдахад, монгол хэлнээ өнөө цагт түгээмэл хэрэглэгдэх “иргэний хөдөлгөөн” хэмээх ойлголтын тухайд гадны судлаачдын өгүүлэл, бүтээлд бичсэн зүйл одоогоор алга. Иймээс ухагдахууны хувьд энэ чиглэлээр мэргэшиж буй судлаачид нийгмийн хөдөлгөөн (Social Movement), эсвэл иргэний эрхийн төлөөх хөдөлгөөн (Civil Rights Movement) гэх нэршлийг түлхүү хэрэглэвэл нийцтэй мэт санагдана.

Колумбын Их Сургуулийн профессор Чарльз Тилли нийгмийн хөдөлгөөнийг бусдад хамтын шаардлагаа тулган хүлээлгэх үүднээс энгийн иргэдийн ашиглах олон тооны жагсаал, цуглаан, кампанит ажлын нийлбэр цогц хэмээн тодорхойлжээ. Өөрөөр хэлбэл, Тилли төр засгийг удирдах хэрэгт энгийн иргэдийг татан оролцуулах үндсэн арга хэрэгсэл нь иргэний хөдөлгөөн мөн гэж үзсэн байна (Tilly C. , 2004, p. 3). Гэтэл Корнелл Их Сургуулийн профессор Сидней Жорж Тэрроу нийтлэг зорилго бүхий хүмүүсийн хамтын үйлдэл мөн (Tarrow S. , 1994) гэжээ. Харин Энтони Гиддэнс нийгмийн хөдөлгөөн нь “нийтийн эрх ашгийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн хамтын үйлдэл буюу тогтоосон хэм хэмжээнээс гадуур хамтын хүчээр зорилгодоо хүрэх үйл ажиллагаа мөн” (Giddens, 1991) гэжээ.

Илүү тодорхой болгох үүднээс Монгол хэлний тайлбар тольд хэрхэн авч үзснийг дурдья. Цолгорсон хэл шинжлэлч Я. Цэвэлийн 1966 онд Улаанбаатар хотноо эрхлэн гаргаж, олны хүртээл болгосон «Монгол хэлний товч тайлбар толь»-д нийгмийн гэдгийг “хувийн биш, нийт олны”, хөдөлгөөн гэдгийг “нийгмийн тодорхой санаа, зорилго бүхий үйл байдал: аливаа хэсэг хүмүүс, юмны хөдлөх явдал” (Цэвэл, 1966, хуудсд. 374, 706) гэж тайлбарласан байх юм. Гэтэл Б. Баярсайхан нарын 2011 онд эрхлэн хэвлүүлсэн «Монгол хэлний тайлбар толь» -д ерөнхийдөө Я. Цэвэл авгайтай төстэй боловч хөдөлгөөн гэдгийг “ямар нэгэн үзэл бодол, үйл хэргийн төлөө нийгмийн тодорхой санал, зорилго бүхий хүмүүс хамтран зүтгэх” (Б. Баярсайхан (Эрхлэн гарг.,), 2011, хуудсд. 1498, 768) хэмээн дэлгэрэнгүй тайлбар хийжээ.

Орчин үед нийгмийн хөдөлгөөнийг дараах найман хандлагын хүрээнд судлах болсон. Үүнд:

·         Хамтын үйл байдал буюу хамтын үйлдлийн хандлага:

·         Депривацийн хандлага:

·         Марксист хандлага:

·         Нөөцийн дайчилгааны хандлага:

·         Улс төрийн үйл явцын хандлага:

·         Үнэлэмжийн хандлага:

·         Хүрээллийн хандлага:

·         Шинэ нийгмийн хөдөлгөөний хандлага орно.

Эх сурвалжийн жагсаалт

Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity; Self and Society in the Late Modern Age . Cambridge: Cambridge University Press.

McAdam, D. (1982). Political Process and the Development of Black Insurgency, 1930-1970. Chicago: Chicago University Press.

Smelser, N. (1962). Theory of Collective Behavior. New York.

Tarrow, S. (1989). Struggle, Politics, and Reform; Collective Action, Social Movements and Cycles of Protest. 2 nd edition, New York: Cambridge University Press.

Tarrow, S. (1994). Power in Movement: Collective Action, Social Movements, and Politics. Cambridge : Cambridge University Press.

Tilly, C. (1978). From Mobilization to Revolution. Reading: Addison-Wesley.

Tilly, C. (2004). Social Movements, 1768-2004. New York: Boulder, CO, Paradigm Publishers.

Б. Баярсайхан (Эрхлэн гарг.,). (2011). Монгол хэлний тайлбар толь. Ред: А. Янжиндолгор, Улаанбаатар хот: МОНСУДАР Хэвлэлийн газар.

Цэвэл, Я. (1966). Монгол хэлний товч тайлбар толь. БНМАУ-ын ШУА, Хэл Зохиолын Хүрээлэн, Ред: Х. Лувсанбалдан, Улаанбаатар хот: Улсын Хэвлэлийн Хэрэг Эрхлэх Хороо.