УЛС ТӨРИЙН ЗАСАГЛАЛ: ОЙЛГОЛТ, БҮТЭЦ, ЧИГ ҮҮРЭГ НӨӨЦ. ТӨРИЙН ЗАСАГЛАЛ. ЗАСАГЛАЛЫН ХЭЛБЭРҮҮД

Засаглал төрт ёс бүрэлдэн тогтохоос өмнө бий болсон үзэгдэл бөгөөд анхандаа цэвэр улс төрийн гэхээр үүрэг хэрэгжүүлж байсангүй. Хүмүүс бие биетэйгээ харилцаанд орж, нэгдэн нягтарч байсан 40 орчим мянган жилийн өмнө нийгмийн өөрөө өөрийгөө удирдан зохион байгуулах үндсэн механизм нь засаглал болж байв. Гэхдээ илрэх хэлбэр нь нутаг жалгын овгийн холбоо, удирдагч, бөө гэх мэт хүй элгэний үеийн зонхилогч нарын удирдлагаар дамжин үүсэж байжээ. Өгүүлэн буй үеийн хүмүүсийн харилцааны гол холбоос нь харилцааны энгийн арга, бичмэл бус хэм хэмжээ, зан заншил, уламжлал, ёс суртахууун байсан юм. Итгэл бишрэл, ёс суртахуунлаг байдал дээр суурилж сайн дураар захирагдах нь засаглалын харилцааг тодорхойлж байжээ.

Улс төрийн засаглал хэмээх ойлголт нь улс төрийн шинжлэх ухааны үндсэн ойлголтын нэг юм. Улс төрийн шинжлэх ухааны ном зохиолуудад Т. Хоббс, М. Вебер, Р. Даль, Х. Лассуэл нарын өгсөн засаглалын талаарх олон тодорхойлолтыг дурдсан байдаг. Нийтлэг шинжид нь тулгуурлан авч үзвэл улс төрийн засаглал гэдэг нь нийгмийн бусад хүчин буюу хувь хүнтэй харилцахдаа өөрийн хүсэл сонирхлыг хэрэгжүүлэх чадвар юм уу боломжийг хэлдэг байна. Англи хэл дээр бичигдсэн сурах бичгүүдэд «нийгмийн болон улс төрийн шинжлэх ухаанд хүмүүсийн зан үйлд хяналтаар дамжин нөлөөлөх чадварыг засаглал хэмээн үздэг байна» (in social science and politics, power is the ability to influence or outright control the behavior of people) хэмээн бичжээ. Төрийн засаглал улс төрийн засаглал байх ч улс төрийн засаглал болгон төрийн засаглал болдоггүй. Улс төрийн засаглал нь нийгмийн нэг төрлийн үзэгдэл бөгөөд улс төрийн харилцааны зохицуулагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг.

Улс төрийн засаглал нь:

-          Өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхийн тулд хамтын үйл ажиллагаа өрнүүлэх, байгаа нөөцөө бүрэн хэмжээгээр дайчлан зарцуулах, улс төрийн засаглал, бодлогын зорилго, зорилтыг тодорхойлох үүднээс нийгмийн субьектуудыг зохион байгуулах хэм хэмжээгээр бататгагдсан институционал хүчийг хэлнэ. Засаглал нь нийт нийгмийн, ядахдаа нийгмийн олонхын нэрийн өмнөөс үйл ажиллагаа явуулдаг байна.

Улс төрийн засаглалын үндсэн шинж:

-          Засаглалын хуваагдашгүй, бие даасан байдал: Бие даасан байдал гэдэг нь ямар нэгэн хүчин, нөхцөл байдлаас үл хамааран үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлж, шийдвэр гаргах, бие даан захирах улс төрийн засаглалын эрхийг хэлнэ.

-          Нэр хүнд өөрөөр хэлбэл, засаглалын хэрэгжүүлэх арга, засаглалын онцгой шинж чанар болно. Нэр хүнд гэдэг нь засаглалын үнэлэмж иргэдийн олонхын төсөөлөлд бүрнээ нийцэж хууль ёс, сайн дурын үндсэн дээр засаглалд иргэд захирагдах байдлыг хэлнэ.

-          Хүсэл зоргийн шинж буюу засаглалд агуулагдах зорилго, хөтөлбөр, түүнийг хэрэгжүүлэх боломтжтой байдлыг хэлнэ. Зорилго чиглэлгүй засаглал хямрал юм уу дампууралд хөтөлдөг жамтай.

-          Албадлага өөрөөр хэлбэл бусдыг захирах, тавьсан зорилгодоо хүрэхийн тул өөрт байгаа нөөцийг ашиглах чадвар болно. Засаглал ямагт албадлагын шинэтэй байдаг. гэхдээ нэр хүнд өндөр байгаа нөхцөлд албадлага бага хэрэглэх тохиолдол байна.

Улс төрийн засаглал дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:

-          Ноёрхлын чиг үүрэг (Нэг бүлэг, анги бусадаа захирах):

-          Жолоодох (Нийгмийн засаглагч элит өөрийн улс төр, үзэл суртал, эдийн засгийн хүсэл сонирхлоо хууль тогтоомжийн хүрээнд бататган бэхжүүлэх):

-          Удирдах (Удирдлагын тодорхой шийдвэрийг амьдралд нэвтрүүлэх):

-          Хянах (Нийгэм, нийгмийн бүлэг, хүмүүсийн үйл ажиллагааг тодорхой дүрэм, журамд захируулах):

-          Нийгмийн улс төрийн тогтолцоог бүрдүүлэх:

-          Улс төрийн болон улс төрийн бус үйл явцыг удирдан чиглүүлэх, засаглалын байгууллагуудыг жолоодох:

-          Нийгмийн амьдралын улс төрийн хүрээг зохион байгуулах, улс төрийн удирдлагаар хангах:

-          Бие хүнийг төлөвшүүлэх, нарийн ээдрээт төр, нийгмийн үйл ажиллагаанд татан оролцуулах:

Улс төрийн засаглал чиг үүргээ хэрхэн биелүүлж байгаагаас түүний үр ашиг, засаглалын хэв шинж, улс төрийн дэглэм, төрийн байгуулал, тухайн нийгмийн улсын төрийн бусад шинж хамаарч байдаг.

Төр улсын дотоодод засаглалын харилцаанд бодитойгоор оролцож буй бүхнийг улс төрийн засаглалын субьект гэнэ. Түүнд дараах этгээдийг хамруулж болох юм. Үүнд:

- нийгмийн нийтлэгүүд

- төр

- улс төрийн нам, байгууллагууд

- засаглагч элит, төрийн алба, лобби бүлэг

- бүлгийн болон хувь хүний манлайлал

- Бие хүний засаглал

- Сонгууль, бүх нийтийн санал асуулга, жагсаал цуглааны үе дэх иргэд

Засаглалын янз бүрийн арга, хэрэгслээр хэрэгжүүлж болдог. Арга, хэрэгсэл нь ноёрхол, жолоодлого, удирдлага, зохион байгуулалт, хяналт болно.

Төрийн засаглал гэдэг нь албадлага хэрэглэх чадвартай, нэр хүнд, хүсэл зориг бүхий бие даасан шинжтэй улс төрийн засаглалын төрөл мөн.

Засаглалын олон янзын хэлбэрүүд байдаг. гэхдээ үндсэнд нь дараах дөрвөн хэлбэрт авч үзэж болно. Үүнд:

-          Албадлага дээр суурилсан засаглал:

-          Шагнал, урамшил дээр суурилсан засаглал:

-          Албан тушаалын засаглал:

-          Нэр хүндийн засаглал байна.

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЦАХИМ ШУУДАНГИЙН ХАЯГ: otgonbayar.n@etiugen.edu.mn